| Việc xây dựng thương hiệu nông sản Việt vẫn rất “mờ nhạt” Thủ tướng đề nghị xây dựng thương hiệu nông sản chung Việt Nam – Brazi Xây dựng thương hiệu nông sản Việt: Thách thức từ rào cản thủ tục |
Minh bạch SPS để không lỡ nhịp thương mại toàn cầu
 |
| Cán bộ kiểm dịch kiểm tra chất lượng nông sản tại cửa khẩu trước khi xuất khẩu – công đoạn quan trọng nhưng còn nhiều bất cập về thủ tục. |
Sự cố mới đây liên quan đến việc thanh long và hồ tiêu không thể xuất sang EU do vướng thủ tục cấp giấy chứng nhận an toàn thực phẩm là lời cảnh tỉnh rõ ràng về vai trò sống còn của các biện pháp vệ sinh và kiểm dịch động thực vật (SPS) trong hoạt động xuất khẩu nông sản. Là một thành viên của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), Việt Nam đã cam kết thực hiện đầy đủ Hiệp định SPS không chỉ để bảo vệ sức khỏe con người và môi trường sinh học mà còn để đảm bảo thương mại diễn ra công bằng, minh bạch.
Về bản chất, minh bạch SPS là việc công khai và dễ tiếp cận mọi quy định, tiêu chuẩn, thủ tục liên quan đến an toàn thực phẩm, kiểm dịch động thực vật – từ đó tạo điều kiện để doanh nghiệp, nhà nhập khẩu và các bên liên quan có thời gian điều chỉnh phù hợp. WTO quy định, các quốc gia phải thông báo trước ít nhất 6 tháng về bất kỳ thay đổi nào trong quy định SPS, trừ trường hợp khẩn cấp về sức khỏe.
Với Việt Nam, sự minh bạch đóng vai trò quan trọng trong việc giúp doanh nghiệp thích ứng với hàng loạt yêu cầu mới. EU hiện đã thực thi Quy định không gây mất rừng (EUDR) – buộc truy xuất nguồn gốc nông sản và đảm bảo không liên quan đến phá rừng sau ngày 31/12/2020. Thời hạn chuyển tiếp đến 30/12/2025 đối với doanh nghiệp lớn và đến 30/6/2026 cho doanh nghiệp nhỏ là cơ hội, nhưng cũng là áp lực rất lớn. Ngành cà phê – đạt 5,45 tỷ USD trong 6 tháng đầu năm 2025 – và dừa – với kim ngạch 390 triệu USD năm 2024 – đang chịu ảnh hưởng trực tiếp.
Tương tự, Mỹ yêu cầu truy xuất mã số vùng trồng và kiểm soát dư lượng 7 hoạt chất thuốc bảo vệ thực vật, trong khi Trung Quốc siết kiểm nghiệm chất vàng O trong sầu riêng, chỉ chấp nhận kết quả từ 9 trung tâm kiểm nghiệm được công nhận. Mỗi yêu cầu là một tiêu chuẩn riêng biệt, tạo áp lực buộc doanh nghiệp phải công khai minh bạch toàn bộ quá trình sản xuất, chế biến và phân phối.
Chính điều này khiến minh bạch SPS không chỉ là yêu cầu tuân thủ, mà đã trở thành một công cụ cạnh tranh. Khi người tiêu dùng ngày càng khắt khe với các vấn đề môi trường và trách nhiệm xã hội, thì những doanh nghiệp nông sản có thể chứng minh được chuỗi sản xuất minh bạch, sạch và bền vững sẽ có lợi thế lớn. Đây là yếu tố then chốt nếu muốn tăng tốc xuất khẩu sầu riêng sang Trung Quốc (dự kiến đạt 10 tỷ USD) hay giành lại thị phần thanh long ở EU – nơi tỷ lệ kiểm tra dư lượng thuốc bảo vệ thực vật đã tăng lên đến 20%.
Hành động đồng bộ để chuyển áp lực thành động lực cải cách
 |
| Doanh nghiệp hoàn thiện hồ sơ xuất khẩu trên hệ thống một cửa quốc gia – giải pháp thúc đẩy cải cách thủ tục và minh bạch hóa quy trình. |
Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã có nhiều động thái tích cực nhằm thúc đẩy minh bạch hóa SPS trong thời gian qua. Thông tư 24/2018/TT-BNNPTNT đặt nền móng cho hệ thống thông báo SPS quốc gia, giúp doanh nghiệp kịp thời cập nhật các quy định kỹ thuật mới từ thị trường xuất khẩu. Trong mùa vụ sầu riêng năm 2025, Bộ đã công bố danh sách 9 trung tâm kiểm nghiệm được Trung Quốc công nhận – một quyết định kịp thời giúp doanh nghiệp vượt qua rào cản kỹ thuật.
Cùng với đó, hệ thống dữ liệu vùng trồng tại các địa phương như Krông Năng (Đắk Lắk) hay Di Linh (Lâm Đồng) cũng đã được vận hành, góp phần bảo đảm 100% diện tích cà phê và dừa phục vụ xuất khẩu có thể truy xuất nguồn gốc đầy đủ. Tuy nhiên, thách thức vẫn còn rất lớn, nhất là với các doanh nghiệp nhỏ hoặc hộ sản xuất cá thể. Việc tiếp cận thông tin SPS còn hạn chế do rào cản ngôn ngữ, công nghệ, và thiếu nguồn lực kỹ thuật. Sự không đồng nhất giữa các yêu cầu SPS của từng thị trường càng khiến việc điều chỉnh trở nên khó khăn – ví dụ như EU đòi chứng chỉ bền vững, trong khi Trung Quốc tập trung kiểm nghiệm tồn dư thuốc.
Từ góc độ quốc tế, Ủy ban SPS của WTO cũng đã có những bước tiến đáng kể. Tại phiên họp tháng 6/2025 ở Geneva, các nước thành viên đã thống nhất phương thức hoạt động của Nhóm công tác mới về minh bạch SPS, với sự dẫn dắt của New Zealand và Chile. Trước đó, tại phiên họp tháng 3/2025, Ủy ban SPS đã thông qua Báo cáo Đánh giá lần thứ sáu, đồng thời khởi động hệ thống cố vấn SPS nhằm hỗ trợ các nước đang phát triển và kém phát triển trong quá trình minh bạch hóa và tham gia kịp thời vào các vấn đề SPS. Giai đoạn thí điểm kéo dài từ tháng 6/2025 đến tháng 6/2026, tập trung vào việc cải thiện quy trình thông báo, tiếp nhận góp ý và nâng cấp nền tảng ePing SPS&TBT.
Với Việt Nam, ba nhóm giải pháp đồng bộ cần được triển khai khẩn trương. Trọng tâm đầu tiên là đào tạo cho doanh nghiệp, hợp tác xã và hộ nông dân về quy trình tuân thủ SPS, đặc biệt là kỹ năng cập nhật và phản hồi thông tin. Các chương trình hỗ trợ kỹ thuật từ các đối tác như Nhật Bản và Hàn Quốc cần được mở rộng hơn nữa, tập trung vào công nghệ truy xuất nguồn gốc và quản lý dữ liệu chuỗi cung ứng.
Song song đó, đầu tư vào cơ sở hạ tầng thông tin là điều kiện tiên quyết. Cổng thông tin SPS quốc gia cần được nâng cấp với giao diện trực quan, đa ngôn ngữ, có chức năng cảnh báo sớm và hệ thống hỏi đáp để hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ. Việc công khai dữ liệu kiểm định chất lượng – như mô hình đã làm với cà phê đặc sản – sẽ là cách hiệu quả để tạo dựng niềm tin thị trường.
Cuối cùng, doanh nghiệp cần chủ động hợp tác với nông dân để xây dựng vùng trồng đạt chuẩn. Ứng dụng công nghệ 4.0 như QR code truy xuất, blockchain quản lý chuỗi cung ứng hay bản đồ số vùng nguyên liệu sẽ giúp nâng cao khả năng đáp ứng. Mô hình mã số vùng trồng dừa tại Bến Tre – nơi có hơn 8.300 ha đủ tiêu chuẩn xuất khẩu – là một ví dụ đáng nhân rộng cho các ngành hàng khác như chuối, thanh long, xoài.
Thị trường quốc tế không chờ đợi, và rào cản SPS sẽ ngày càng siết chặt trong các hiệp định thương mại thế hệ mới. Nếu không chủ động cải cách, Việt Nam không chỉ mất thị phần mà còn đánh mất cơ hội xây dựng thương hiệu nông sản trên bản đồ thế giới. Giải bài toán thủ tục SPS vì thế không còn là chuyện của một bộ hay một ngành, mà là trách nhiệm chung của cả hệ sinh thái nông nghiệp – thương mại – công nghệ.
