 |
| Hạt ươi là thảo dược quý được săn lùng. |
Thứ hạt quý bốn năm mới có một lần cả thế giới sử dụng
Thứ hạt quý hiếm được ví như yến sào trong rừng chính là hạt ươi. Theo cuốn "Sổ tay cây thuốc và vị thuốc Đông Y", cây ươi mọc ở Việt Nam được đánh giá là loại tốt nhất. Người Trung Quốc gọi ươi của Việt Nam là "An nam tử" (An Nam là tên gọi của Việt Nam trước đây).
Cây ươi trưởng thành phải qua tiến trình 4 năm mới đơm hoa kết trái 1 lần. Vì vậy, người dân gọi hạt ươi là "lộc trời". Hạt ươi rất quý nên được săn lùng gắt gao. Có người cả đời chưa chứng kiến tới chục lần ươi có trái.
 |
| Quần thể cây ươi tại xã Phước Xuân, huyện Phước Sơn, tỉnh Quảng Nam. |
Hạt ươi gồm 2 loại: loại tốt nhất là hạt ươi bay, khi chín tự rụng xuống; loại thường là hạt được người dân hái trực tiếp trên cây rồi phơi sấy khô.
Theo Trung tâm thông tin công nghệ sinh học - Thư viện Y khoa Quốc gia Hoa Kỳ (NCBI), cây ươi (đười ươi, lười ươi) mọc chủ yếu ở các vùng nhiệt đới bao gồm Việt Nam, Ấn Độ, Malaysia, Thái Lan, Indonesia, Quảng Đông và đảo Hải Nam (Trung Quốc).
Tại Việt Nam, có thể tìm thấy cây ươi ở A Lưới, Phú Lộc, Nam Đông, vườn Quốc gia Bạch Mã… (Thừa Thiên Huế); Trà My, Tây Giang, Nam Giang, Nông Sơn, Phước Sơn… (Quảng Nam); Trà Bồng (Quảng Ngãi); Tây Sơn, Vĩnh Thạnh (Bình Định); Sa Thầy, Đắc Tô, Kon Plong… (Kon Tum)...
Cây ươi là dạng cây to, cành có góc, lúc non có lông màu hung, về sau nhẵn. Lá mọc tập trung ở đỉnh cành, lá to dày, cuống lá to, mập, nhăn. Lá non có màu nâu tím, lá già rụng vào mùa khô. Hoa nhỏ, quả nặng, mặt ngoài màu đỏ, mặt trong màu bạc, hạt to bằng ngón tay, hình bầu dục hay thuôn, dính ở gốc quả.
 |
| Cây ươi thuộc dạng thân gỗ lớn cho quả có giá trị dược liệu cao. |
Hạt ươi được dùng để làm thuốc. Theo "Trung Dược Học" và "Đông Dược Học Thiết yếu", hạt ươi có vị ngọt đậm, không độc, tính mát, có thể được sử dụng để trị ho khan, sưng đau cổ họng, khan tiếng, mất tiếng, chảy máu cam.
Theo Holistic Chef Academy – website giới thiệu về các nguyên liệu có nguồn gốc thực vật tốt cho sức khỏe, hạt ươi là một nguyên liệu độc đáo ở Đông Nam Á và được xem là dược liệu quý trong y học cổ truyền Trung Quốc, cũng như y học Ayurvedic Ấn Độ.
Tại Thái Lan, hạt ươi được thêm vào thạch trà đen và được sử dụng trong một số món tráng miệng truyền thống của nước này.
 |
| Hạt ươi loại tốt nhất là hạt ươi bay, khi chín tự rụng xuống. |
Hạt ươi là dược liệu trị bệnh
Theo Y học cổ truyền Trung Quốc, hạt ươi không có mùi, nhai kỹ có độ nhớt cao, tính mát hoặc lạnh, vị hơi ngọt hoặc đắng, được dùng để làm dịu cổ họng, chữa viêm họng, giúp ruột thư giãn, chống lại độc tính, trị cứng khớp. Hạt ươi thường được đun sôi hoặc ngâm trong nước nóng, dùng làm nước giải khát điều trị viêm học hoặc đầy bụng.
Theo Holistic Chef Academy, tại một số nơi ở Trung Quốc, người ta còn dùng hạt ươi trong trà, kết hợp với các thành phần khác như đường phèn, chà là đỏ, táo, cam thảo, hoa cúc, trà hoa nhài. Ưu điểm của loại trà này là giảm nóng trong và bồi bổ cơ thể.
Y học Ayurveda thì đánh giá rất cao tác dụng của hạt ươi trong việc giải nhiệt cơ thể, có thể sử dụng trong các trường hợp sốt, ho, cảm cúm, có đờm, xoang, hen suyễn, đau họng, viêm amidan, nhiễm trùng cổ họng, mất ngủ, rối loạn giấc ngủ do nóng trong.
 |
| Cả y học cổ truyền và hiện đại đều đánh giá cao giá trị của hạt ươi. |
Trong y học hiện đại, hạt ươi còn có tác dụng làm sạch cơ thể và giải độc, chống viêm, chống oxy hóa, giúp giảm chứng ợ nóng và táo bón.
Một số nghiên cứu gần đây cho thấy hạt ươi có tác dụng bảo vệ hệ thần kinh và chống ung thư. Tuy nhiên, theo NCBI, tác dụng chống ung thư, cũng như tính kháng khuẩn của hạt ươi vẫn chưa rõ ràng.
Những cuộc săn lùng hạt ươi nguy cơ tận diệt rừng ươi
Trong giai đoạn năm 2014-2015, Việt Nam nhiều lần ghi nhận thương lái Trung Quốc kéo sang săn lùng hạt ươi với số lượng lớn, tạo "cơn sốt" tìm kiếm, thu gom hạt ươi đem xuất sang Trung Quốc.
Nhiều người dân Việt cũng tìm mua loại hạt này về uống giải nhiệt, bất chấp giá cả khá đắt đỏ. Thời điểm năm 2020, giá hạt ươi thường là 200.000 đồng/kg, nhưng cũng có thời điểm lên tới 450.000 đồng/kg.
Một số thương nhân thu mua hạt ươi cho biết, có thời điểm hạt ươi khan hiếm, giá tên lới 500.000 đồng/kg nhưng vẫn không đủ hàng để bán, lúc nào có cũng hết ngay.
Mùa hè, trong khoảng thời gian từ đầu tháng 6 đến cuối tháng 7, nhiều khoảng rừng đổi sang màu đỏ báo hiệu mùa ươi chín. Theo ghi nhận của Dân Việt, thời điểm này, hàng nghìn người dân lại nườm nượp đổ về những cánh rừng thuộc các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi… để săn ươi kiếm lời. Chỉ cần ra đến cửa rừng là đã có người đón mua.
Ươi được thương lái mua, sau đó bán lại cho các đầu nậu khác. Các chợ ươi tự phát cũng hình thành.
 |
| Hạt ươi có giá trị kinh tế cao nên thường xuyên bị khai thác tận diệt, nhiều địa phương đã cảnh báo tình trạng chặt cây để tận thu hạt. |
Tuy nhiên, giới chuyên gia cảnh báo, mặc dù hạt ươi đúng là có nhiều tác dụng cho sức khỏe nhưng vẫn cần tìm hiểu kỹ trước khi sử dụng. Theo Holistic Chef Academy, nên tránh đun quá 3 hạt mỗi lần uống.
Tiêu thụ nhiều hạt ươi quá mức có thể dẫn tới tình trạng đờm trắng, buồn nôn, sưng lưỡi. Những người thường xuyên gặp vấn đề về tiêu hóa, đau bụng, tiêu chảy cũng không nên dùng.
Ngoài ra, người dân chỉ nên thu lượm "hạt ươi bay" bởi hạt ươi khi đủ độ chín tự rụng mới là tốt nhất. Không nên chặt nhánh, cành ươi để lấy hạt hoặc trèo lên cây cao để rung lắc cho ươi rụng, gây nguy hiểm cho bản thân. Nhiều địa phương còn sảy ra tình trạng chặt hạ cây ươi để tận thu hạt dẫn đến tận diệt rừng ươi.
Thời điểm này người dân vùng núi lại chuẩn bị bước vào mùa thu hoạch "lộc trời" hạt ươi. Thứ hạt được ví như yến sào trong rừng với những công dụng quý đối với sức khỏe. Tuy nhiên, cũng không nên lạm dụng khi dùng hạt ươi hoặc chạy theo lợi nhuận mà khai thác hạt ươi kiểu tận diệt. Bởi hạt ươi không phải năm nào cũng có nên cần bảo vệ những cây ươi không bị tàn phá./.
