Rào cản sản xuất nhỏ lẻ và điểm nghẽn về năng lực cung ứng
 |
| OCOP tạo điều kiện cho người dân nông thôn dễ tham gia, tận dụng được tay nghề truyền thống, giữ gìn bản sắc địa phương. |
Tỷ lệ doanh nghiệp tham gia còn khiêm tốn cũng phản ánh việc chương trình chưa thu hút mạnh mẽ lực lượng có vai trò dẫn dắt về vốn và công nghệ. Hình ảnh quen thuộc của OCOP vẫn là những xưởng sản xuất đặt ngay trong khuôn viên gia đình, với một ít máy móc đơn giản, và lao động chủ yếu là người nhà hoặc bà con lối xóm. Quy mô nhỏ khiến khả năng tích lũy vốn hạn chế, dẫn đến khó tái đầu tư vào dây chuyền chế biến hiện đại hay chuẩn hóa quy trình quản trị chuỗi.
Các chuyên gia và lãnh đạo ngành nông nghiệp đánh giá rằng, quy mô sản xuất manh mún cùng phương thức “có gì bán đó” đang là điểm nghẽn khiến nhiều cơ sở khó đáp ứng những đơn hàng lớn lên tới hàng chục nghìn sản phẩm mỗi tháng. Rào cản đầu tiên là nguồn vốn, bởi một đơn hàng lớn đòi hỏi lượng vốn lưu động đáng kể để mua nguyên liệu và trả lương lao động, trong khi việc tiếp cận tín dụng lại khó khăn do thiếu tài sản thế chấp.
Rào cản tiếp theo nằm ở máy móc và công suất, bởi sản xuất bán thủ công sẽ nhanh chóng đuối sức khi sản lượng tăng đột biến, trong khi một dây chuyền hiện đại có thể tiêu tốn từ vài trăm triệu đến vài tỷ đồng. Thách thức khác là chuẩn hóa quy trình và chất lượng, vì sản phẩm thủ công thường không đồng đều về thông số kỹ thuật, gây khó khăn khi bước vào chuỗi phân phối hiện đại. Cuối cùng là vấn đề nguyên liệu theo mùa vụ, khiến các chủ thể không chủ động được nguồn cung lâu dài.
Hệ quả của sản xuất manh mún là sự thiếu bền vững: sản phẩm chỉ tỏa sáng ngắn hạn tại các hội chợ rồi nhanh chóng biến mất khỏi kệ hàng vì không duy trì được nguồn cung ổn định. Nếu không vượt qua được ngưỡng làng nghề, chương trình OCOP có nguy cơ chỉ còn như một phong trào, thay vì trở thành động lực tái cơ cấu kinh tế nông thôn hiện đại. Thực tế cũng cho thấy, danh hiệu đạt sao chưa đồng nghĩa với việc chủ thể đã có quy trình sản xuất chuẩn để vận hành như một cơ sở hàng hóa đúng nghĩa.
Giải pháp nâng cấp năng lực và vai trò hạt nhân hợp tác xã
 |
| Hợp tác xã Chư A Thai với sản phẩm Gạo đạt 4 sao đã tiên phong xây dựng vùng nguyên liệu lớn và hình thành chuỗi giá trị khép kín, giúp nâng cao thu nhập cho nông dân. |
Để giải quyết triệt để những điểm nghẽn trên, việc lấy hợp tác xã làm chủ thể đang trở thành hướng đi chiến lược, như thực tế triển khai tại tỉnh Gia Lai với 1.313 hợp tác xã sau sáp nhập. Tính đến nay, tỉnh đã có khoảng 820 sản phẩm được công nhận OCOP, nhờ vai trò hạt nhân của các hợp tác xã trong việc tổ chức lại sản xuất và nâng cao giá trị nông sản đặc trưng. Điển hình là Hợp tác xã Mật ong Phương Di Bee, đạt chứng nhận OCOP 5 sao quốc gia vào đầu năm 2025.
Đơn vị này đã liên kết với các hộ thành viên để quản lý 10.000 đàn ong, đạt sản lượng 1.000 tấn mật thô mỗi năm. Nhờ áp dụng tiêu chuẩn VietGAP và chuẩn hóa quy trình, sản phẩm đã đáp ứng được yêu cầu của các thị trường khó tính như Nhật Bản, Mỹ và châu Âu. Tương tự, Hợp tác xã Nam Yang đã khẳng định vị thế với các sản phẩm Tiêu đỏ hữu cơ Lệ Chí và Cà phê Đắk Yang đạt 5 sao quốc gia, giúp tạo lợi thế lớn trong đàm phán quốc tế và mở rộng kênh phân phối.
Tại xã Phú Thiện, Hợp tác xã Chư A Thai với sản phẩm Gạo đạt 4 sao đã tiên phong xây dựng vùng nguyên liệu lớn và hình thành chuỗi giá trị khép kín, giúp nâng cao thu nhập cho nông dân. Để các mô hình này phát triển bền vững, cần triển khai đồng bộ bốn nhóm giải pháp: phát triển hạ tầng chế biến chung để giảm chi phí đầu tư; xây dựng cơ chế tài chính đặc thù với các gói vay ưu đãi và quỹ bảo lãnh tín dụng dành riêng cho khu vực kinh tế tập thể; chuyển trọng tâm từ việc chấm sao sang chuẩn hóa sau công nhận, giúp các chủ thể xây dựng hệ thống quản lý chất lượng và truy xuất nguồn gốc rõ ràng; đồng thời tăng cường liên kết chặt chẽ với các doanh nghiệp phân phối ngay từ đầu, để định hình tiêu chuẩn sản phẩm và cam kết sản lượng bao tiêu lâu dài.
Liên minh Hợp tác xã tỉnh Gia Lai và các cơ quan chức năng cần tích cực hỗ trợ về pháp lý, tư vấn hồ sơ và đào tạo kỹ năng quản trị. Việc đầu tư chiều sâu vào công nghệ chế biến, như sấy thăng hoa hay đóng gói tự động, sẽ là chìa khóa để biến các sản vật đặc trưng thành hàng hóa giá trị cao. Khi được dẫn dắt bởi các hợp tác xã năng động, chương trình OCOP không chỉ nâng cao thu nhập mà còn trực tiếp đóng góp vào tiêu chí tổ chức sản xuất trong xây dựng nông thôn mới nâng cao. Sự kết hợp giữa sức mạnh tập thể và công nghệ hiện đại sẽ giúp OCOP vượt qua ngưỡng làng nghề, vươn tầm quốc tế một cách bền bỉ.
