Đặc điểm của cây hoàng bá
Hoàng bá còn được gọi là Hoàng nghiệt, Quan hoàng bá. Hoàng bá là một cây cao to, có thể cao tới 2-25m, đường kính thân có thể đạt tới 70cm. Vỏ thân dầy phân thành 2 tầng rõ rệt. tầng ngoài màu xám, tầng trong màu vàng.
 |
| Cây hoàng bá được trồng khá nhiều ở các tỉnh Trung Quốc và các tỉnh miền Bắc nước ta |
Lá của cây hoàng bá mọc đối, kép gồm 5-13 lá chét nhỏ hình trứng dài, ép nguyên. Hoa tím đen, trong chứa 2-5 hạt. Ra hoa mùa hạ ngoài cây hoàng bá kể trên, tại Trung quốc người ta còn khai thác vỏ cây xuyên hoàng bá Phellodendron amurense Rupr var sachalinense Fr. Schmidt (có tác giả xác định Phellodendron sonensis Schneider), cây nhỏ và thấp hơn, 7-15 lá chét, quả hình trứng, còn quả cây hoàng bá nói trên hình cầu.
Cây hoàng bá được tìm thấy hoặc trồng ở các dãy núi, thung lũng, dọc bên sông. Dược liệu này được trông khá nhiều ở các nước Châu Á như: Đài Loan, Nhật Bản, Nga, Triều Tiên, các tỉnh thuộc Trung Quốc (Liêu Ninh, Hà Bắc, An Huy, Hắc Long Giang, Nội Mông, Sơn Đông, Sơn Tây,…).
Hiện nay, hoàng bá cũng được trông khá nhiều ở các tỉnh phía Bắc nước ta như: Lào Cai, Vĩnh Phúc, Thanh Hóa, Lai Châu,…
Vỏ thân thường hái vào mùa hạ, cạo sạch vỏ ngoài, chỉ còn lớp trong dày chừng 1cm, sau đó cắt thành từng miếng dài 9cm, rộng 6cm, phơi khô. Loại tốt có màu vàng tươi rất đẹp, vị rất đắng.
Thành phần hóa học
Trong hoàng bá có chừng 1,5% becberin C20H19O5N, một ít panmatin C21H23O5N.
Ngoài ra trong hoàng bá còn có những chất có tinh thể, không chứa nitơ như obakunon C26H30O7 và obakulacton C26H30O8, chất béo, hợp chất sterolic.
Phản ứng hóa học thử hoàng bá: lấy chừng 0,2g bột, them 2ml axit axetic, đun sôi nhẹ, ọc. Phần lọc them dung dịch iot sẽ cho kết tủa màu vàng (becberin iodua).
Phản ứng Liebecman xác định sự có mặt hợp chất strolic.
Bột hay mảnh vỏ soi ánh ngoại tím cho hùynh quang màu vàng tươi.
Tác dụng dược lý
Nhiều thí nghiện chứng minh tác dụng kháng sinh của hoàng bá, dịch chiết bằng cồn ức chế các vi trùng Staphyllococcus, lỵ, thổ tả, Salmonella (Thực vật học báo 1954, 3(2): 121131, Giang tây Trung y báo 1956 2: 54-58)
Thuốc bổ đắng, giúp cho sự tiêu hóa, kém chưa đi rửa, bệnh do khuẩn ở ruột lỵ. Còn dùng rửa mặt, thay hoàng liên chế becberin, chữa giun, thuốc nhuộm, đắp chữa mụn nhọt, vết thương. Ngày dùng 5-10g dưới dạng thuốc sắc, thuốc bột.
Đông y coi hoàng bá có vị đắng, lạnh không độc có tác dụng tả tướng hoả, thanh thấp nhiệt, dùng làm thuốc kiện vị, ngoại khoa chữa mắt và bệnh ngoài da, còn dùng chữa hoàng đản, trĩ hậu môn, phụ nữ bị xích bạch đới.
 |
Bài thuốc từ dân gian từ cây hoàng bá
Hoàng bá sử dụng vỏ thân cây để bào chế sử dụng làm thuốc, dày 0.3 – 0.5 cm. Hoàng bá có màu vàng nâu bên trong và lớp vỏ ngoài có mày nâu đất cùng với những vết sần sùi.
Trong Đông y, có khá nhiều bài thuốc sử dụng dược liệu này để điều trị một số bệnh như: lỵ, thương hàn, sốt, viêm âm đạo, di tinh, tiêu rát, đi ngoài ra máu, vàng da,… Dưới đây là một số bài thuốc, bạn đọc có thể tham khảo các bài viết dưới đây:
Bài thuốc cho trẻ em
Bài thuốc chữa lưỡi sưng: Dùng Hoàng bá đã chế biến đem giã nát rồi trộn với Khổ trúc lịch với liều lượng bằng nhau rồi dùng chấm lên vị trí sưng ở lưỡi.
Bài thuốc chữa tiêu chảy cho nóng: Dùng bột Hoàng bá trộn với ít nước cơm loãng rồi hoàn làm viên có kích thước bằng hạt gạo. Sử dụng cho trẻ uống mỗi lần 10 viên cùng với nước cơm.
Bài thuốc chữa rốn lở loét: Dùng Hoàng bá tán nhuyễn đem rắc vào vị trí loét
Bài thuốc chữa lở loét nửa người không khô: Dùng một ít Hoàng bá đem tán nhuyễn cùng với Khô phàn, đem xoa lên vùng bị lở loét.
Bài thuốc chữa tiêu chảy do nhiệt, tiêu tóe ra nước, tiểu đỏ, phân lẫn máu, khát nước: Dùng vỏ Hoàng bá tán nhỏ để dùng cùng với nước cơm. Sử dụng 2 – 3 gram, uống mỗi ngày 4 – 5 lần.
Bài thuốc chữa tiêu ra máu: Dùng 20 gram Hoàng bá cùng với 16 gram Xích thược tán thành bột rồi hoàn thành viên có kích thước bằng hạt mè. Sử dụng 10 – 12 viên cho mỗi lần uống.
Bài thuốc chữa bạch lỵ, bụng đầy hơi, bụng đau âm ỉ: Dùng Hoàng bá, Đương quy mỗi vị 10 gram, đem tán thành bột rồi trộn cùng với củ tỏi nướng, giã nát rồi hoàn thành viên. Sử dụng 5 – 7 viên để uống cùng với nước, uống mỗi ngày 3 lần.
Bài thuốc chữa tiêu chảy: Dùng 125 gram Hoàng bá, 42.5 gram Ngũ vị tử, 37.5 gram Ngũ bội tử cùng với 25 gram Bạch phàn. Đem tất cả các nguyên liệu trên tán thành bột mịn. Sử dụng 5 gram/ lần/ ngày.
 |
| Hoàng bá – Một trong những dược liệu cơ bản trong nền Y học cổ truyền |
Bài thuốc cho người lớn
Bài thuốc chữa viêm gan cấp tính, sốt, bụng trướng, táo báo: Dùng 16 gram Hoàng bá cùng với Chi tử, Chỉ xác, Chút chít, Đại hoàng, Mộc thông và Nọc sợi mỗi vị 10 gram. Đem sắc các vị thuốc trên lấy nước uống mỗi ngày.
Bài thuốc chữa vàng da do viêm đường mật, hỗ trợ tiêu hóa: Dùng Hoàng bá và Chi tử 14 gram cùng với 6 gram Cam thảo, đem các vị thuốc trên sắc cùng với 3 phần nước, sắc cạn còn 1 phần nước, chia làm 3 phần uống mỗi ngày.
Bài thuốc chữa sưng họng, ăn uống không trôi: Dùng một ít Hoàng bá đem tán thành bột mịn, thêm một ít giấm rồi trộn đều rồi thoa lên vùng bị sưng.
Bài thuốc giải độc cho ăn thịt súc vật chết: Dùng 12 gram bột Hoàng bá, nếu không thuyên giảm, tiếp tục uống cho đến khi lành bệnh.
Bài thuốc chữa lở loét ở miệng và lưỡi: Dùng một ít Hoàng bá, cắt thành từng miếng nhỏ rồi bỏ vào miệng ngậm.
Bài thuốc chữa sốt, đau mắt, đau đầu, đau răng, chảy máu ca, ù tai, suy nhược cơ thể,…: Dùng Hoàng bá, Tri mẫu mỗi loại 40 gram; Phục linh, Đơn bì, Trạch tả mỗi loại 120 gram; Sơn thù, Sơn dược mỗi loại 160 gram cùng với 320 gram thục địa.
Bài thuốc chữa vết nhọt trong mũi, phế ủng tắc: Dùng Hoàng bá và Binh lang với liều lượng bằng nhau, đem tán thành bột rồi trộn với mỡ heo, sau đó đem bôi lên vùng bị tổn thương.
Bài thuốc chữa lở, viêm da đầu, lông và tóc quăn lại, gây đau: Dùng 40 gram Hoàng bá và 10 gram Nhũ hương tán thành bột trộn với nước sẵc Hòe hoa, đem hỗn hợp trên đắp lên vùng vị lở loét.
Bài thuốc chữa tỵ cam: Dùng 80 gram Hoàng Bá đem ngâm cùng với nước lạnh qua đêm. Sau dó vắt lấy nước uống, bỏ phần bã.
Bài thuốc chữa vàng da (hoàng đản), nổi mụn nhọt trên sống lưng:̀ Dùng Hoàng bá đem tán nhuyễn rồi trộn với Kê tử bạch một lượng bằng nhau. Đem hỗn hợp trên đắp lên cùng bị thương đến khô dần rồi rửa lại bằng nước sạch.
Bài thuốc chữa thương hàn, phù nề tay chân, sưng vùng âm đạo: Dùng 80 gram Hoàng bá sắc thành từng lát nhỏ rồi đem nấu cùng với 3 chén nước. Sắc cho đến cao đặc lại rồi dùng để rửa lên vùng bị thương.
 |
Bài thuốc chữa nhiệt do thương hàn làm lở loét miệng: Dùng một ít Hoàng bá ngâm cùng với mọt ít mật ong nguyên chất qua đêm. Mỗi ngày dùng một ít nước cốt để ngậm.
Bài thuốc chữa cam miệng lở loét, hôi miệng: Dùng 20 gram Hoàng bá cùng với 8 gram Đồng lục, đem hai vị thuốc trên tán thành bội mịn rồi đêm thoa lên vùng bị lở, không được nuốt thuốc.
Bài thuốc chữa nôn ra máu: Ngâm Hoàng bá cùng với một ít mật rồi đem sao khô và giã nát. Dùng 8 gram/ lầm củng với nước Mạch đông.
Bài thuốc chữa ung thư, sưng tuyến vú: Dùng bột Hoàng bá trộn cùng với lòng trắng trứng gà, khuấy tan đều rồi bôi lên vị trí bị thương. Sau khi khô cần rửa lại bằng nước sạch.
Bài thuốc chữa ung thư, mụn nhọt độc: Dùng Hoàng bá và Xuyên ô đầu với liều lượng bằng nhau, đem sao sơ qua rồi tán nhuyễn thành bột. Sử dụng hỗn hợp trên đắp lên vùng bị thương.
Bài thuốc chữa nóng trong người gây nôn ra máu: Dùng 80 gram Hoàng bá đem sao cùng với một ít mật rồi tán thành bột mịn. Sử dụng 8 gram cho mỗi lần uống cùng với nước gạo nếp.
Bài thuốc chữa sốt xuất huyết: Dùng Hoàng bá, Sinh địa, Huyền sâm, Mạch môn, Cỏ nhọ nồi, Trắc bá, Ngưu tất, Tri mẫu, Đan sâm, Xích thược, Đơn bì, Huyết dụ và Hạt muồng mỗi vị 10 gram. Đem các vị thuốc trên sắc lấy nước uống mỗi ngày.
Bài thuốc chữa các cơn sốt về chiều, toát mồ hôi trộm, khát nước, ù tai, như đầu, tiểu đục, viêm âm đạo, di tinh, mộng tinh, viêm họng, miệng lở: Dùng 12 gram Hoàng bá, 12 gram Quyết minh cùng với Huyền sâm, Sinh địa, Ngưu tất, Mạch môn, Trạch tả, Mộc thông mỗi vị 10 gram. Đem các vị thuốc trên sắc lấy nước uống, chia thành các phần nhỏ cho dễ uống.
Bài thuốc chữa kiết lỵ ra máu ở phụ nữ mang thai: Dùng vỏ cây Hoàng bá đem sao cùng với một ít mật rồi tán thành bột. Dùng một củ tỏi lớn đem nấu cùng với một ít nước, lột bỏ vỏ rồi đem giã, trộn với bột Hoàng bá để hoàn thành viên có kích thước bằng hạt ngô. Dùng 30 viên/ lần cùng với nước cơm, uống mỗi ngày 3 lần trước bữa ăn.
Bài thuốc chữa ứ huyết hư ở phụ nữ, mộng tinh và di tinh ở nam giới: Dùng Hoàng bá (sao) cùng với Chân cáp phấn mỗi vị 80 gram, đem tán thành bột mịn rồi hoàn thành viên. Sử dụng 100 viên/ lần cùng với rượu nóng. Sử dụng thuốc khi bụng đói hoặc trước khi ăn.
Bài thuốc chữa viêm ngứa âm đạo, trùng roi âm đạo: Dùng Hoàng bá, Bạch quả mỗi vị 12 gram cùng với 16 gram Sơn dược sắc lấy nước uống mỗi ngày.
Bài thuốc chữa di tinh, mộng tinh do tích nhiệt, hồi hợp: Dùng 40 gram bột Hoàng bá, 4 gram Phiến não và cùng với một ít mật hoàn thành viên. Dùng 15 viên/ lần cùng với nước sắc Mạch môn.
Bài thuốc chữa di tính, đái đục: Dùng Hoàng bá (sao) cùng với Mẫu lệ (nấu) mỗi vị 640 gram đem tán nhỏ, thêm một ít nước rồi hoàn thành viên. Sử dụng 8 gram/ lần, uống mỗi ngày 2 lần.
Bài thuốc chữa phong: Dùng Hoàng bá đem sao rượu trộn đều cùng với Bồ kết (nướng cháy). Uống hỗn hợp thuốc trên cùng với rượu. Nếu bôi ngoài da, dùng hỗn hợp thuốc trên cùng với dầu Đại phong tử và rượu.
Bài thuốc chữa phong thấp, phù thũng và yếu: Dùng Hoàng bá, Ý dĩ và Thương truật với liều lượng bằng nhau, đem các vị thuốc trên sắc lấy nước uống mỗi ngày.
Bài thuốc chữa kiết lỵ, tiêu chảy: Dùng Hoàng bá, Hoàng liên và Bạch đầu ông sắc lấy nước uống mỗi ngày.
Bài thuốc chữa khí hư: Dùng Hoàng bá cùng với Cương tằm (sao) sắc hai vị thuốc trên để lấy nước uống.
Bài thuốc chữa đi tiểu không thông, tiểu rát, đau: Sắc những liều thuốc sau để lấy nước dùng mỗi ngày: Hoàng bá, Tri mẫu và Nhục quế.
Bài thuốc chữa cao huyết áp, ứ trệ máu, tê các chi, đổ nhiều mồ hôi, làn da xanh tím: Dùng Hoàng bá, Hoàng cầm, Chi tử, Hoàng liên, Sinh địa, Long đởm, Thạch cao, Đương quy, Mạch môn mỗi loại 31 gram; Lô hội, Hà thủ ô đỏ, Đại hoàng mỗi loại 15 gram; 25 gram Ngưu tất, 10 gram Tri mẫu, 6 gram Vân mộc hương cùng với 1.5 gram Xạ hương. Đem tất cả các vị thuốc trên tán thành bột mịn rồi hoàn thành viên, mỗi viên 1.5 gram. Mỗi ngày uống 3 lần, mỗi lần sử dụng 4 viên.
Bài thuốc chữa suy nhược tinh thần, mệt mỏi, giảm trí nhớ, mất ngủ: Dùng 10 gram Hoàng bá; 25 gram Toan táo nhân; Cúc hoa, Đương quy, Sinh địa, Phục linh, Câu kỷ tử mỗi loại 20 gram; Mạch môn, Bạch truật, Tục tùy tử, Viễn chí mỗi loại 15 gram cùng với Nhân sâm và Xuyên khung mỗi vị 10 gram. Đem các vị thuốc trên sắc cùng với nước, sắc cô đặc thuốc, chia làm hai phần thuốc để sử dụng mỗi ngày.
Một số lưu ý khi sử dụng cây hoàng bá
Sử dụng hoàng bá quá mức có thể gây vàng da sơ sinh và kernicterus (một rối loạn chức năng não do bilirubin). Một số biện pháp phòng ngừa như theo dõi bilirubin và hemoglobin vẫn cần thiết cho những bệnh nhân mắc bệnh tan máu bẩm sinh.
Người tỳ hư tiêu chảy, dạ dày yếu, ăn kém không nên dùng.
Tuy có nguồn gốc từ thiên nhiên nhưng hoàng bá có chỉ định, chống chỉ định và tác dụng phụ. Chính vì vậy bạn không nên tự ý sử dụng hoặc nghe theo bài thuốc kinh nghiệm. Hãy tham vấn ý kiến của bác sĩ để hiểu rõ tình trạng cơ thể và dùng thuốc hợp lý nhất.
