Nghịch lý của căn bệnh "sát thủ"
Theo báo cáo quốc tế "The Global State of COPD" vừa công bố, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) đang được xem là một "cuộc khủng hoảng sức khỏe phổi" toàn cầu. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) xếp COPD là nguyên nhân gây tử vong đứng thứ ba trên thế giới, chỉ sau bệnh tim mạch và đột quỵ. Dự báo đến năm 2030, vị trí này vẫn không thay đổi nếu không có các hành động cấp bách.
 |
| Đo chức năng hô hấp chẩn đoán COPD cho bệnh nhân. Ảnh: BV Bạch Mai |
Tại Việt Nam, bức tranh về COPD mang gam màu xám với những con số đáng báo động. PGS.TS Vũ Văn Giáp, Phó Giám đốc Bệnh viện Bạch Mai cho biết, tỷ lệ mắc COPD ở người trên 40 tuổi là 7,1% ở nam giới và 1,9% ở nữ giới.
Tuy nhiên, nguy hiểm thực sự không chỉ nằm ở tỷ lệ tử vong, mà nằm ở "khoảng trống" trong chẩn đoán. Các báo cáo chỉ ra rằng khoảng 50-70% bệnh nhân COPD tại Việt Nam chưa từng được chẩn đoán, hoặc bị phát hiện ở giai đoạn muộn khi chức năng phổi đã suy giảm nghiêm trọng không thể hồi phục. Chủ đề năm 2025 của Chiến lược Toàn cầu về Bệnh Phổi tắc nghẽn mạn tính (GOLD) là “Khó thở - Hãy nghĩ đến COPD”, như một lời nhắc nhở cấp thiết rằng chúng ta đang bỏ quên một sát thủ thầm lặng.
Vì sao hàng triệu người bị bỏ sót?
Nguyên nhân của việc bỏ sót bệnh đến từ cả sự chủ quan của người dân lẫn hạn chế trong quy trình khám chữa bệnh thông thường.
Thứ nhất là tâm lý chủ quan: Nhiều người bệnh nhầm lẫn triệu chứng ho, khạc đờm, khó thở là dấu hiệu lão hóa tự nhiên ("già thì phải yếu") hoặc do thời tiết. "Giống như hầu hết mọi người, tôi chưa từng nghe về COPD. Khi bệnh nặng lên, việc tắm rửa, mặc quần áo hay thậm chí nói chuyện cũng trở nên khó khăn thì tôi mới hoảng hốt, nhưng đã muộn", một bệnh nhân chia sẻ đầy hối tiếc.
Thứ hai là lầm tưởng về nguyên nhân: Định kiến "chỉ người hút thuốc mới bị COPD" là sai lầm nghiêm trọng. Thực tế, 25-45% ca COPD toàn cầu xảy ra ở người không hút thuốc. Các yếu tố như ô nhiễm không khí, bụi nghề nghiệp và đặc biệt là khói bếp than, củi (khói sinh khối) tại các vùng nông thôn là nguyên nhân lớn khiến phụ nữ không hút thuốc vẫn mắc bệnh.
Thứ ba là "lỗ hổng" kỹ thuật: Đo chức năng hô hấp (hô hấp ký) là "tiêu chuẩn vàng" để chẩn đoán, chi phí thấp nhưng lại thường bị bỏ qua. Thay vào đó, nhiều người chỉ được chụp X-quang phổi, phương pháp vốn không thể phát hiện COPD ở giai đoạn sớm.
 |
| COPD là bệnh phổi nghiêm trọng làm tắc nghẽn luồng khí thở ra, gây khó thở, suy hô hấp và có thể dẫn đến tử vong (Ảnh: Shutterstock). |
Gánh nặng kép về kinh tế và an sinh xã hội
Không chỉ tàn phá sức khỏe, COPD còn là gánh nặng tài chính nặng nề. Báo cáo quốc tế cảnh báo, nếu không đầu tư can thiệp, COPD có thể gây tổn thất tới 4,3 nghìn tỷ USD cho kinh tế toàn cầu giai đoạn 2020–2050.
Tại Việt Nam, gánh nặng chi phí y tế trực tiếp ước tính khoảng 2.553 tỷ đồng mỗi năm. Trung bình, một bệnh nhân tiêu tốn khoảng 7,8 triệu đồng/năm cho điều trị (số liệu năm 2020). Con số này sẽ tăng vọt nếu bệnh nhân rơi vào đợt cấp kịch phát – nguyên nhân hàng đầu gây nhập viện, làm tăng nguy cơ nhồi máu cơ tim, đột quỵ và tử vong.
Thứ trưởng Bộ Y tế Nguyễn Thị Liên Hương nhấn mạnh, COPD là bệnh không lây nhiễm cần được quản lý lâu dài để giảm thiểu các gánh nặng này. Việc phát hiện sớm không chỉ cứu sống người bệnh mà còn giúp giảm chi phí điều trị tới mức tối thiểu.
Nỗ lực "phủ xanh" bản đồ chăm sóc hô hấp
Trước thực trạng trên, ngành y tế Việt Nam đang chuyển dịch mạnh mẽ từ tư duy "chữa bệnh" sang "phòng bệnh và quản lý mạn tính" với sự chung tay của các bệnh viện đầu ngành và tổ chức quốc tế.
Với vai trò chủ trì Chương trình phòng chống Hen và COPD quốc gia, Bệnh viện Bạch Mai đã liên tục tổ chức các đợt khám sàng lọc miễn phí và đào tạo chuyên sâu cho tuyến dưới. Riêng trong tháng 11 vừa qua, Trung tâm Hô hấp của bệnh viện đã thực hiện 3 đợt khám lớn, phát hiện nhiều ca bệnh tiềm ẩn.
Bên cạnh đó, chương trình "Vì lá phổi khỏe" – sáng kiến hợp tác giữa AstraZeneca và Cục Quản lý Khám, chữa bệnh (Bộ Y tế) – đã tạo ra những thay đổi tích cực. Qua hai giai đoạn, chương trình đã quản lý hơn 170.000 bệnh nhân, thiết lập hơn 150 phòng khám ngoại trú đạt chuẩn. Mạng lưới chăm sóc hô hấp (ACOCU) cũng đã mở rộng tới 250 đơn vị trên cả nước, giúp người bệnh được quản lý ngay từ khi "hơi thở còn ổn định", giảm tới 90% chi phí điều trị do hạn chế nhập viện trái tuyến.
Lời khuyên chuyên gia: Đừng đợi đến khi khó thở
PGS.TS Vũ Văn Giáp khuyến cáo, để không trở thành nạn nhân của "sát thủ" thứ 3 thế giới, người dân cần thay đổi nhận thức ngay từ hôm nay:
Chủ động tầm soát: Người trên 40 tuổi, có triệu chứng ho đờm mạn tính hoặc khó thở khi gắng sức cần đi đo chức năng hô hấp ngay, không chờ bệnh nặng.
Kiểm soát yếu tố nguy cơ: Tuyệt đối tránh xa thuốc lá, hạn chế tiếp xúc khói bụi nghề nghiệp và khói bếp than.
Phòng ngừa chủ động: Tiêm phòng vaccine cúm và phế cầu, duy trì dinh dưỡng lành mạnh để tăng sức đề kháng phổi.
Chẩn đoán sớm là chìa khóa duy nhất để "chặn đứng" diễn tiến của COPD, bảo vệ chất lượng sống và giảm gánh nặng cho gia đình, xã hội.
