Chè dây Ra Zéh xuất hiện ở vùng núi xã Tư từ rất lâu. Nhưng chỉ người bản địa Cơ Tu trong vùng mới biết được công hiệu của loại chè dây Ra Zéh này. Mỗi lần lên núi về, thế nào cũng phải gùi theo mấy bó chè dây Ra Zéh to bự để về cả nhà uống.
Chè dây Ra Zéh đang dần trở thành một trong những loại cây xóa đói, giảm nghèo của đồng bào Cơ-tu
Ở xã Tư của huyện Đông Giang, loại cây này mọc phát tán tự nhiên dưới tán rừng. Qua khảo sát, loại cây này sinh trưởng, phát triển tốt, thích nghi với điều kiện tự nhiên và thổ nhưỡng các thôn trên địa bàn xã Tư và một số thôn của các xã vùng giáp ranh, đặc biệt là ở các vườn đồi, rừng tái sinh sau nương rẫy. Chè dây thu hoạch sau thời gian sinh trưởng 10-12 tháng, thu hoạch 3-4 lần trong năm, năng suất bình quân 6-8 tấn/ha/năm. Hiện nay, giá loại dược liệu này dao động từ 100.000 đến 120.000 đồng/kg khô (tương đương 170 triệu đồng/ha/năm) lợi nhuận cao hơn nhiều so với các loại cây trồng khác.
Cây chè dây có tên khoa học Ampelopsis Cantoniensis Planch, họ Nho (Vitacae); đồng bào Cơ tu gọi là cây chè rừng. Đây là loại thân dây, lá thon nhỏ, chân chim có hình răng cưa, có vị ngọt, đắng, tính mát được đồng bào dân tộc miền núi sử dụng như một vị thuốc dân gian chữa các loại bệnh liên quan tới dạ dày, đường ruột… Ngoài ra chè dây còn có tác dụng an thần, chữa mất ngủ và làm lành các ổ loét, diệt trừ khuẩn Helicobacter pylori với tỷ lệ cao.
Kết quả nghiên cứu chè dây của Viện dược liệu (Bộ Y tế) với các kết luận sau: Chè dây có tác dụng diệt vi trùng, vi khuẩn, giảm độ axit tại dạ dày, giúp cho bệnh loét dạ dày dễ liền sẹo; cắt cơn đau do viêm loét hành tá tràng đạt 93,4%, với Alusi (loại thuốc chuyên trị bệnh viêm loét hành tá tràng hiện nay) là 89%; khỏi bệnh ở mức độ liền sẹo là của chè dây là 36,36% với Alusi 30,56%... Sử dụng chè dây không gây độc và không có tác dụng phụ.
Chè dây Ra Zéh của đồng bào Cơ-tu được sử dụng như một vị thuốc dân gian để hỗ trợ điều trị một số loại bệnh
Trong những năm gần đây, với những công dụng của cây chè dây nên thị trường tiêu thụ tương đối lớn. Chè dây hái về phơi khô được người mua nườm nượp đến tìm mua. Vì vậy, người dân trong vùng và cả những vùng lân cận đổ xô lên núi để tìm chè dây Ra Zéh. Việc khai thác ồ ạt loại thảo dược này khiến vùng chè dây tại xã Tư có nguy cơ cạn kiệt.
Mặt khác, công tác quy hoạch, trồng, phát triển cây chè dây trên địa bàn chưa được triển khai, chỉ có một vài hộ dân tại các thôn như: Điềm, Láy, Nà Hoa trồng mang tính tự phát, nhỏ lẽ. Do khai thác quá mức phục vụ nhu cầu thị trường, nên trữ lượng chè dây còn rất thấp có nguy cơ cạn kiệt, lượng trao đổi, bán ra thị trường nhỏ lẽ, không ổn định.
Bên cạnh đó, khâu chế biến, bảo quản mang tính truyền thống, thủ công của đồng bào Cơ Tu nên chất lượng sản phẩm không đảm bảo, dễ bị ẩm mốc, hư hỏng. Công tác quảng bá, giới thiệu sản phẩm thị trường chưa được thực hiện, các điểm thu mua, trao đổi mang tính tự phát, phụ thuộc vào thị trường, giá cả không ổn định...
Chè dây Ra Zéh được nhiều người dân trong vùng ưa chuộng
Đứng trước thực tế này, trước đó, chính quyền xã Tư và H.Đông Giang đã xây dựng dự án Bảo tồn và phát triển cây chè dây Ra Zéh, nhằm mục tiêu bảo tồn loại cây quý hiếm của đồng bào Cơ Tu và hướng tới xây dựng vùng sản xuất chuyên canh, tạo sản phẩm hàng hóa, giúp người dân phát triển kinh tế hộ, xóa đói giảm nghèo bền vững.
Với dự án này, những người dân của các thôn ở xã Tư thay vì vào rừng săn tìm Ra Zéh, thì bắt đầu khoanh vùng trồng chè dây vừa để phục vụ nhu cầu của gia đình vừa để bán.
Năm 2018, chè dây RaZéh của Hợp tác xã Tư, huyện Đông Giang được xếp hạng là sản phẩm OCOP ba sao cấp tỉnh, nhiều lần tham gia các hội chợ trong, ngoài tỉnh và được khách hàng rất ưa chuộng. Chè dây hiện đã được Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ Khoa học và Công nghệ) cấp Giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu "Chè dây Ra Zéh".
Khánh Hòa
