Những điều chưa biết về cây bách bộ

Đặc điểm của cây bách bộ

Cây bách bộ hay còn có các tên gọi khác là dây ba mươi, dây đẹt ác, mần sòi (Tày), bằn sam sip (Thái), pê chầu chàng (H’ Mông), mùi sấy dòi (Dao), hơ linh (Ba Na). Tên khoa học là Stemona tuberosa Lour, thuộc họ Bách bộ (Stemonaceae).

Cây bách bộ là một loài cây thân leo, dây nhỏ, bề mặt nhẵn và có thể dài đến 10 cm.

Lá đơn, mọc đối, phiến lá hình tim, gân lá hình cung.

Hoa mọc riêng lẻ hoặc cụm 2 hoa ở nách lá, kích thước lớn, màu vàng đỏ. Bao hoa gồm bốn phiến, 2 phiến ngoài dài 4 cm, rộng 5 mm, 2 phiến trong rộng hơn hai phiến ngoài. Bộ nhị gồm 4 nhị với chỉ nhị ngắn. Cây bách bộ ra hoa vào mùa hè, hoa xen kẽ với lá, có màu đỏ hoặc vàng, cuống hoa dài từ 2 - 4 cm.

Quả nang, hình trứng, mang 5 - 8 hạt.

Mỗi cây mang một chùm rễ củ, mập, hình trụ, mọc thành khóm dày thường từ 10 – 30 củ, có khi lên đến 100 củ, dài từ 15 – 20 cm, màu trắng ngả vàng, vị ngọt, hậu đắng.

Rễ củ cây bách bộ khô có hình con thoi dài khoảng 6-12cm, đường kính khoảng 0,5-1,5cm, đầu trên hơi phình to, đầu dưới thuôn nhỏ dần, có vết nhăn teo có rãnh dọc sâu bên ngoài, có màu vàng trắng hoặc xám vàng. Chất cứng giòn chắc, ít ngọt, đắng nhiều, có mùi thơm ngát, vỏ ngoài rễ củ có màu đỏ hay nâu sẫm là tốt

Bộ phận dùng làm thuốc là phần rễ củ nhiều năm, củ càng lâu năm càng to càng dài thì càng tốt. Rễ được thu hoặc vào đầu đông hàng năm, hoặc vào lúc đầu xuân, khi chồi cây chưa phát triển, trước khi thu hoạch, cần phải cắt bỏ dây thân, nhổ bỏ cây non, đào toàn bộ củ lên, đem rửa sạch phơi khô.

Nên hái bách bộ vào cuối thu hoặc đầu đông. Bạn cũng có thể thu hoạch cây bách bộ vào đầu xuân, khi cây chưa nảy chồi mới.

Cây bách bộ là một loại thảo dược nhiệt đới và cận nhiệt đới, ưa ẩm, ưa sáng, có thể chịu bóng râm. Ở Việt Nam, cây bách bộ mọc hoang ở vùng miền núi phía Tây Bắc. Ta có thể tìm thấy dây bách bộ ở các khe suối, cửa rừng, chân núi đá vôi, nơi không có quá nhiều bóng râm.

Thành phần hóa học

Rễ củ bách bộ chứa nhiều glucid (2,3%), lipid(0,83%), protid (9%), các acid hữu cơ. Ngoài ra, còn chiết xuất được các alkaloid, chủ yếu là stemonin (0,18%) C22H33NO4, tuberstemonin C19H29NO4, stemonidin C17H27NO5, paipunin và sinostemonin.

Theo y học cổ truyền

Theo Tuệ tĩnh toàn tập, bách bộ có vị ngọt đắng, tính hơi ấm, không độc, mát phổi, chữa ho lâu ngày, lao và bệnh cổ độc.

Tác dụng của cây bách hộ

Tác dụng kháng sinh

Đã có bằng chứng cho thấy bách bộ có tác dụng sát khuẩn với các loại vi khuẩn trong ruột già, diệt được khuẩn lỵ và phó thương hàn.

Tác dụng chữa ho

Bách bộ có chứa hoạt chất stemonin có tác dụng ức chế trung tâm hô hấp, do đó ức chế phản xạ ho.

Theo kết quả nghiên cứu của bác sĩ Diệp Đình Thiện (Trung Quốc) cho thấy dùng Bách bộ chữa bệnh lao hạch có hiệu quả tốt.

Tác dụng sát trùng và chữa giun

Dung dịch stemonin 0,15% sẽ làm giun tê liệt sau 5 – 10 phút.

Đem dung dịch bách bộ 10% trong rượu 70% ngâm hoặc phun vào rận sẽ làm chết rận.

Trong thời gian kháng chiến, cao nước bách bộ được uống để tẩy giun (uống 3 thìa cà phê mỗi lần).

Bài thuốc từ cây bách bộ

Trị ho lâu năm

Sử dụng rễ bách bộ 20 cân, giã vắt nước, sau đó đem sắc lại cho dẻo quánh, mỗi lần uống 1 muỗng canh, ngày 3 lần.

Trị ho dữ dội

Dùng rễ bách bộ, gừng sống, đem giã lấy nước, 2 vị bằng nhau, rồi sắc uống 2 chén.

Dùng rễ bách bộ ngâm rượu, mỗi lần uống 1 chén, ngày 3 lần.

Ho không dứt

Sử dụng rễ cây bách bộ, hơ trên lửa nướng cho khô, mỗi lần lấy một ít ngậm nuốt nước.

Chữa ho nhiều

Sử dụng cả cây và rễ cây bách bộ, giã vắt lấy nước cốt, sau đó trộn với mật ong, 2 thứ bằng nhau. Nấu thành cao, ngậm cao nuốt từ từ.

Trị các loại côn trùng vào lỗ tai

Sử dụng bách bộ sao, nghiền nát, trộn với dầu mè bôi vào trong lỗ tai.

Chữa trẻ nhỏ ho do hàn

Dùng rễ bách bộ sao, ma hoàng bỏ mắt, mỗi thứ 30g, đem tán bột. Hạnh nhân bỏ vỏ, bỏ đầu nhọn, đem sao, bỏ vào nước thật sôi, vớt ra, nghiền bột, sau đó cho mật vào nặn viên bằng hạt bồ kết. Mỗi lần uống 23 viên thuốc hoàn với nước nóng.

Đuổi rận, rệp, bọ chét, chấy trong quần áo

Sử dụng bách bộ, tần giao nghiền nhỏ cho vào lồng tre xông khói lên, cũng có thể nấu nước giặt.

Chữa giun kim

Sử dụng bách bộ tươi, sắc kẹo thụt vào hậu môn trong một tuần.

Trị giun đũa

Sử dụng bách bộ 12g, sắc uống vào buổi sáng lúc đói, uống liên tục 5 ngày, sau đó dùng thuốc xổ mỗi sáng.

Ho do cảm mạo, ngứa họng, đờm ít

Sử dụng bách bộ 16g, kinh giới 12g, bạch tiền 12g, cát cánh 12g, sắc uống.

Các chứng ho do hư chứng

Sử dụng bách bộ, tang bạch bì, mạch môn đông, thiên môn đông, tỳ bà diệp, bối mẫu, ngũ vị tử, tử uyển, sắc uống.

Chữa ho do lao phổi, do phế nhiệt

Sử dụng bách bộ 640g, sa sâm 640g, đổ 10 cân nước sắc bỏ bã, sau đó trộn với 640g mật ong, nấu nhỏ lửa cho thành cao. Mỗi lần 8ml cao, ngày uống 2 lần.

Lao phổi có hang

Sử dụng các vị thuốc bách bộ 20g, hoàng cầm 10g, đơn bì 10g, đào nhân 10g, đem sắc đặc còn 60ml, uống ngày 1 thang, liên tục trong 2 – 3 tháng.

Trị ho gà

Sử dụng bách bộ 10 – 15g, sắc uống.

Sử dụng bách bộ 12g, cam thảo 4g, bạch tiền 12g, đại toán 2 tép, đem sắc uống với đường, mỗi ngày 1 thang, chia làm 3 lần, uống liên tục 3 – 4 ngày.

Trị ho, suyễn, viêm phế quản mạn tính

Sử dụng bách bộ 20g, miên hoa căn 5 cái, ma hoàng 8g, đại toán 1 củ, đem sắc uống.

Lưu ý

Người bệnh có tỳ vị hư yếu không dùng.

Cần tham khảo ú kiến bác sĩ khi sử dụng dược liệu.

Cây óc chó - Vị thuốc chữa bệnh tim mạch hiệu quả

Lưu ý khi sử dụng cây lộc mại để tránh ngộ độc

Kê huyết đằng - Dược liệu trong nhiều bài thuốc