 |
| Núi lửa Nâm Kar - một trong năm miệng núi lửa tiêu biểu trong Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Đắk Nông. Ảnh: Trần An |
Di sản địa chất và văn hóa tạo nền tảng định vị thương hiệu
Nằm trên cao nguyên M’nông, trải rộng trên hầu hết các địa phương phía tây tỉnh Lâm Đồng, Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Đắk Nông (CVĐCTC UNESCO Đắk Nông) có diện tích khoảng 4.760 km². Được UNESCO công nhận lần đầu năm 2020 và tái công nhận năm 2024, đây là công viên địa chất toàn cầu thứ ba của Việt Nam, sau Cao nguyên đá Đồng Văn và Non nước Cao Bằng, đồng thời là công viên địa chất toàn cầu duy nhất của khu vực Tây Nguyên. Công viên nổi bật với hệ thống hang động núi lửa lớn nhất Đông Nam Á và không gian văn hóa đặc sắc của hơn 40 dân tộc cùng sinh sống.
Giá trị cốt lõi tạo nên bản sắc riêng biệt của CVĐCTC UNESCO Đắk Nông nằm ở cấu trúc địa chất bazan, hình thành từ hoạt động phun trào của hệ thống núi lửa cổ xưa. Khác với các công viên địa chất ở miền Bắc – nơi đá vôi chiếm khoảng 60–70% diện tích – hơn một nửa diện tích của công viên địa chất Đắk Nông là đá bazan phun trào. Trải qua quá trình phong hóa, loại đá này tạo nên lớp đất đỏ trù phú, mang lại lợi thế cho phát triển nông nghiệp và cây ăn quả, đồng thời hình thành hệ địa hình, địa mạo độc đáo hiếm có. Công viên hiện sở hữu hệ thống năm miệng núi lửa, gồm cả núi lửa âm và núi lửa dương, lưu giữ những dấu tích quan trọng về lịch sử kiến tạo của vỏ Trái Đất.
Điểm nhấn đặc biệt của công viên là hệ thống hang động núi lửa Krông Nô, đã được khảo sát với tổng chiều dài khoảng 25 km, bao gồm nhiều hang động lớn nhỏ như C2, C3, C4, C6, C7, C8. Trong đó, hang C7 có chiều dài từ 1.200 đến 1.266 m, được UNESCO ghi nhận là hang dung nham dài nhất Đông Nam Á, mang giá trị khoa học và quy mô tầm cỡ quốc tế. Theo các nghiên cứu công bố năm 2014 của các nhà khoa học Việt Nam và Nhật Bản, toàn bộ hệ thống hang động dung nham Krông Nô kéo dài từ miệng núi lửa Buôn Choáh theo dòng sông Sêrêpốk đến khu vực thác Đ’ray Sáp, tạo thành một chuỗi “mạch ngầm dung nham” độc đáo, hiếm gặp trong khu vực. Trên vách hang vẫn lưu lại nhiều dấu tích thực vật bị hóa đá – những thảm thực vật từng bị nung chảy và hóa thạch giữa dòng dung nham.
Không chỉ có giá trị địa chất, CVĐCTC UNESCO Đắk Nông còn mang ý nghĩa khảo cổ học đặc biệt. Các nhà khoa học đã phát hiện nhiều di chỉ cư trú của người tiền sử trong hang động núi lửa, trong đó có một bộ di cốt người tiền sử cách đây khoảng 6.000–7.000 năm, thuộc Văn hóa Hòa Bình. Riêng hang C6, thuộc xã Nam Đà (trước đây là xã Buôn Choáh), đã phát hiện xương hóa thạch, công cụ bằng đá và các mảnh gốm thô sơ, cho thấy con người đã sinh sống và thích nghi với môi trường núi lửa từ hàng chục nghìn năm trước. Đây là phát hiện có giá trị toàn cầu, mở ra hướng nghiên cứu mới cho khảo cổ học Đông Nam Á.
Song hành với di sản địa chất là hệ giá trị sinh thái và văn hóa đặc sắc. Công viên địa chất là mái nhà của những cánh rừng nguyên sinh rộng lớn tại Nâm Nung, Tà Đùng, Đ’ray Sáp – nơi ghi nhận nhiều loài động vật quý hiếm trong Sách đỏ cùng hệ thực vật phong phú với hàng trăm loài đặc hữu. Đồng thời, CVĐCTC UNESCO Đắk Nông nằm trọn trong Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên – Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, là nơi sinh sống của hơn 40 dân tộc với kho tàng lễ hội, sử thi, làng nghề và sinh hoạt văn hóa đậm đà bản sắc.
Chiến lược du lịch xanh chuyển hóa di sản thành giá trị bền vững
 |
| Khám phá hang động thuộc CVĐCTC UNESCO Đắk Nông. Ảnh: Ngô Minh Phương |
Trên nền tảng hệ giá trị đặc sắc đó, tỉnh Lâm Đồng xác định phát triển CVĐCTC UNESCO Đắk Nông theo định hướng du lịch xanh, bền vững, lấy bảo tồn di sản làm trung tâm và cộng đồng làm chủ thể. Một trong những bước đi quan trọng là xây dựng hệ thống sản phẩm du lịch đặc trưng gắn với công viên địa chất. Đến nay, tỉnh Lâm Đồng đã hình thành ba tuyến du lịch công viên địa chất gồm: “Trường ca của Lửa và Nước”, “Bản giao hưởng của Làn gió mới” và “Âm vang từ Trái đất”, kết nối 44 điểm di sản địa chất, văn hóa và đa dạng sinh học.
Các tuyến du lịch ưu tiên phát triển những sản phẩm “độc bản” như khám phá hệ thống hang dung nham dài nhất Đông Nam Á – nơi duy nhất trên thế giới ghi nhận dấu tích cư trú của người tiền sử trong hang động núi lửa – kết hợp trải nghiệm văn hóa bản địa và du lịch sinh thái. Song song với phát triển sản phẩm, công tác bảo tồn được triển khai bài bản. Tỉnh Lâm Đồng đã xác định khoảng 160 điểm di sản địa chất và tự nhiên để khoanh vùng bảo vệ, phân chia rõ vùng lõi bảo vệ nghiêm ngặt, vùng đệm, vùng chuyển tiếp và vùng ngoài bảo vệ, nhằm hạn chế tác động tiêu cực, đồng thời tạo dư địa cho phát triển kinh tế – xã hội và thu hút đầu tư phù hợp với định hướng du lịch xanh.
Theo lãnh đạo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Lâm Đồng, nhiều nghị quyết và kế hoạch chuyên đề đã được ban hành trong giai đoạn 2021–2025, tầm nhìn đến năm 2030, tập trung vào công tác khoanh vùng bảo tồn, phát huy giá trị di sản và hoàn thiện hạ tầng phục vụ du lịch. Tỉnh đặc biệt chú trọng huy động nguồn lực từ cộng đồng, hỗ trợ các hộ gia đình và đồng bào dân tộc thiểu số bảo tồn văn hóa truyền thống, xây dựng mô hình homestay, gắn sinh kế người dân với công viên địa chất.
Cùng với việc phát triển nội lực, CVĐCTC UNESCO Đắk Nông chủ động mở rộng hợp tác quốc tế trong khuôn khổ Mạng lưới công viên địa chất toàn cầu UNESCO, thông qua các hoạt động trao đổi kinh nghiệm về quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Công viên địa chất cũng được định vị như một “lớp học lớn ngoài trời”, nơi hằng năm tổ chức hàng trăm chuyến tham quan, học tập ngoại khóa cho học sinh, sinh viên và du khách, góp phần hình thành ý thức bảo vệ môi trường và tôn trọng đa dạng văn hóa.
PGS.TS Trần Tân Văn, chuyên gia cao cấp của Mạng lưới CVĐCTC UNESCO, nhận định: “CVĐCTC UNESCO Đắk Nông là một trong những công viên địa chất hiếm hoi trên thế giới hội tụ trọn vẹn các yếu tố: di sản địa chất đặc sắc, nền văn hóa bản địa phong phú và cộng đồng cư dân gắn bó sâu sắc với di sản.” Chính “phần hồn” cộng đồng ấy đã giúp công viên địa chất trở thành hình mẫu gắn kết giữa bảo tồn, giáo dục và phát triển sinh kế, từng bước chuyển hóa danh hiệu UNESCO thành giá trị thương hiệu bền vững trong hệ sinh thái du lịch xanh toàn cầu.
