Thôn Nghĩa Trai (xã Tân Quang, huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên) được biết đến hàng trăm năm nay với nghề làm thuốc nam, đặc biệt là dược liệu từ hoa cúc sấy khô, đặc sản nổi tiếng của vùng đất Phố Hiến. Cúc chi Hưng Yên hay còn gọi là cúc Tiến vua là loài hoa với vẻ đẹp tự nhiên, có hương thơm ngọt ngào, đặc trưng, được sử dụng trong y học cổ truyền để bồi bổ sức khỏe và làm dịu một số triệu chứng bệnh thông thường hoặc để làm trà hoa cúc.
Theo thần tích của làng ghi lại thì vào khoảng năm 1572 có ba vị tướng đời vua Lý Thánh Tông sau khi giúp vua đánh thắng giặc Chiêm Thành đã về Nghĩa Trai giúp dân khai hoá đất hoang, trồng cây thuốc và hành nghề y “cứu nhân độ thế”. Dân làng đã lập đền thờ, tôn các ông làm Thành hoàng làng và thờ phụng đến ngày nay.
Thôn Nghĩa Trai được biết đến với những cánh động hoa cúc chi trải bạt ngàn, tuy nhiên nghề truyền thống ở nơi đây là nghề thuốc, dược liệu. Theo thông tin, thôn Nghĩa Trai có 560 hộ thì 80% số hộ tham gia trồng cây dược liệu. Đây là nghề truyền thống, nhiều đời cha ông để lại nên cũng chỉ áng chừng đã tồn tại vài trăm năm, thậm chí cả nghìn năm. Trong đó, dược liệu từ cúc chi sấy khô đã trở thành đặc sản nổi tiếng của vùng đất Phố Hiến. Để từ những bông cúc chi xinh đẹp thành món cúc khô sấy, người làm phải trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ.
Cúc chi được người dân địa phương trồng lấy hoa làm dược liệu, hoặc dùng để pha trà
Hoa cúc để làm trà tốt nhất là khi vừa nở, không còn nụ và cũng chưa kịp tàn. Cúc chi sau khi thu hoạch được hái về, để ráo sương và sấy lạnh, vừa bảo đảm an toàn vệ sinh thực phẩm, vừa giữ được các chất trong hoa, vừa giữ màu của hoa. Cúc chi ở làng Nghĩa Trai bông tròn, nở đẹp, nên còn được gọi là kim cúc, hoàng cúc, cúc hoa vàng… và xưa kia được dâng lên nhà vua cho nên được gọi là cúc tiến vua.
Không chỉ thế, việc hái cúc cũng là vấn đề quan tâm và chú ý nhất. Khi hoa nở được khoảng 80% trở lên là hái được, còn hoa đã nở bung hết sẽ phải hái nhanh trong 2-3 ngày, nếu không hoa sẽ tàn và mất đi tính dược liệu vốn có. Đặc biệt, người hái bắt buộc phải hái từng bông một, không đc để lại cuống hoa và lựa đứng sao cho không làm gãy cành vì vẫn còn nhiều nụ hoa chưa nở.Để đảm bảo hoa đạt yêu cầu, mỗi gia đình trồng cúc chi đều phải thuê người hái hoa khi đến mùa thu hoạch.
3 năm trở lại đây, dược liệu làng Nghĩa Trai sản xuất luôn được giá, đặc biệt là cây cúc chi, sản phẩm dược liệu Nghĩa Trai được xuất bán khắp cả nước
Lương y Đỗ An Ngợi, người làng Nghĩa Trai cho biết, trà hoa cúc có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, mát da, má gan, giảm mỡ bụng... Trà hoa cúc thường được uống kèm với mật ong, cỏ ngọt hoặc một loại đặc sản khác của Hưng Yên là long nhãn, tạo nên vị ngọt, mát quyện với mùi thơm hơi hăng hắc của hoa cúc, khiến ai đã thử một lần rồi đều muốn uống nữa.
Ngoài trà hoa cúc, Nghĩa Trai còn là nơi cung cấp phần lớn nguyên liệu cho ngành đông y ở Hà Nội. Nhiều loại dược liệu dân dã được người dân trồng ở đây như tía tô, kinh giới, tam thất, địa liền, kim tiền thảo… Nhiều hộ sản xuất, hợp tác xã ở Nghĩa Trai đã cung cấp dược liệu đi khắp các tỉnh trong cả nước , thí dụ như Hợp tác xã Hoa Thiên Phú.
Cùng với hoa cúc chi, Nghĩa Trai còn có “đặc sản” là cây kinh giới, trồng lấy hạt làm thuốc, làm đồ uống giải khát (hạt é). Kinh giới một năm trồng hai vụ, để càng lâu càng tốt, trồng xen kẽ cùng các loại dược liệu khác như thổ phục linh, xuyên khung, bạch truật, cốt khí…
Điểm đặc biệt ở Nghĩa Trai là hợp thổ nhưỡng, khí hậu, dược liệu phát triển và kháng sâu bệnh rất tốt, cho nên không phải dùng đến thuốc bảo vệ thực vật. Cây dược liệu được hái về, sơ chế sạch, thái nhỏ và phơi khô hoặc sấy trên lò. Làng sản xuất dược liệu, cho nên cũng có nhiều người theo nghề bốc thuốc chữa bệnh. Nghề bốc thuốc được truyền qua nhiều đời, và các thế hệ đều truyền cho nhau lấy đức làm đầu, chú trọng cứu người chữa bệnh.
Từ chỗ là một làng sản xuất nông nghiệp, Nghĩa Trai nay đã trở thành một điểm du lịch thú vị, thu hút đông đảo khách trong nước và cả khách nước ngoài nữa đến đây, nhất là vào mỗi dịp cuối năm. Nghĩa Trai đang được Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hưng Yên nghiên cứu, đưa vào làm điểm dừng trong tour du lịch tâm linh, khám phá làng nghề của tỉnh.
Khánh Hòa
