Review Tây Thiên: Điểm du lịch văn hóa tâm linh nổi tiếng ở Vĩnh Phúc

Tây Thiên - chiếc nôi của Phật giáo Việt Nam

Khu danh thắng Tây Thiên (hay còn gọi là Thiền viện Trúc Lâm Tây Thiên) có diện tích khoảng 148ha, thuộc xã Đại Đình, huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc. Nằm cách thủ đô Hà Nội khoảng 75 km về phía Tây Bắc, khu danh thắng Tây Thiên là một quần thể văn hóa du lịch tổng hợp đã được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích lịch sử văn hóa quốc gia từ năm 1991.

Thiền viện Trúc Lâm Tây Thiên là một trong 3 thiền viện lớn nhất tại Việt Nam. Nơi đây không chỉ là địa điểm tâm linh nổi tiếng tại Việt Nam mà còn là nơi đào tạo Phật giáo một cách bài bản, hệ thống nhất cả nước.

Tây Thiên - Điểm du lịch văn hóa tâm linh nổi tiếng ở Vĩnh Phúc (Ảnh Tư liệu)

Theo sử sách ghi lại, tên gọi Tây Thiên mang ý nghĩa là “nơi các nhà sư Tây Thiên (Ấn Độ) tu hành”, được đặt để ghi nhớ giáo đoàn đầu tiên tới từ Ấn Độ vào Việt Nam truyền đạo. Vào thế kỷ III trước công nguyên, phái bộ thứ tám của vua A Dục đã tới nơi đây hoằng dương Phật pháp. Bị thu hút bởi cảnh sắc núi non liên hoàn hùng vĩ và u nhã, có suối chảy nước trong, thác ghềnh, non cao, rừng rậm, giáo đoàn đã dừng chân tu hành, xây dựng thành Nê Lê và chùa Địa Ngục.

Tới thời Trần, đây là trung tâm Phật giáo thâm uy giống như Yên Tử và Đông Triều. Các địa danh khác như Suối Giải Oan, suối Trường Sinh, chùa Đồng Cổ, rừng thông già đại thụ là nơi nhiều đời cao tăng tu tập, hành trì và viên tịch. Người ta cũng đã tìm được 3 bia mộ đá và di cốt của Giác Linh Ngã Thiền Sư, Võng Sơn Thiền Sư, Cúc Khê Thiền Sư. Ngoài ra còn nhiều nền chùa cổ và các di chỉ hiếm hoi dưới nền đất rừng Tây Thiên được ghi lại trong sách Kiến Văn Tỉ Lục của Lê Quý Đôn.

Nơi đây cũng đã xây dựng Thiền Viện Trúc Lâm lớn nhất cả nước, cùng với cảnh quan thiên nhiên kỳ vỹ. Theo nhiều tư liệu nghiên cứu, Tây Thiên còn là chốn tổ phật giáo Việt Nam. Vào khoảng 2300 trước Công Nguyên, nơi đây đã có chùa “Tây Thiển cổ tự.”

Năm 2450 trước Công Nguyên, một lần Vua Hùng Vương thứ 7 lên núi Tam Đảo cầu tiên đã thấy ở đây có chùa thờ Phật. Xác định đây chính là cái nôi của phật giáo, Giáo hội Phật Giáo Việt Nam đã khởi công xây dựng Thiền Viện Trúc Lâm trên nền chùa cổ Thiên Ân cổ, có diện tích rộng 4,5ha, rừng ngoại vi rộng 50ha. Khi xây dựng thiền viện, các nhà khoa học còn tìm thấy hàng ngàn hiện vật có niên hiệu từ thời Lý, Trần, Lê, Mạc, Nguyễn và các di chỉ khảo cổ về phật giáo minh chứng rõ thêm về chốn tổ phật giáo.

Tây Thiên là nơi thờ Quốc mẫu Lăng Thị Tiêu, người được Hùng Chiêu Vương thứ 7 lập làm Chính Vương Phi, có công giúp vua dẹp giặc, mở mang bờ cõi, thống nhất giang sơn, dạy dân trồng lúa, giữ lửa trong buổi bình minh của dân tộc.

Kiến trúc đặc trưng của thiền phái Trúc Lâm

Lê Quý Đôn trong "Kiến văn tiểu lục" đã nói về Tây Thiên: "…bên dưới sắc nước như chàm, sâu thẳm không thấy đáy; sườn núi có chùa Tây Thiên Cổ Tự, tre xanh, thông tốt, cảnh sắc thanh nhã, rộng rãi, trên đỉnh núi cao lại có chùa Đồng Cổ, vừa lên vừa xuống phải mất hai ngày, từ phía tả khe Giải Oan trèo lên núi đến hồ sen, nước xanh biếc, trong hồ có thứ đá lạ và có sen đỏ, hoa nở bốn mùa".

Thiền viện Trúc Lâm Tây Thiên mang lối kiến trúc đặc trưng của thiền phái Trúc Lâm. Đây là một lối kiến trúc mới trong tổng thể kiến trúc Phật giáo Việt Nam. Các hạng mục chính nằm trong vùng kiến trúc trung tâm bao gồm: Cổng Tam quan, Chánh điện, Tổ đường, Trai đường, lầu chuông, lầu trống, Trù phòng (nhà bếp).

Thiền viện Trúc Lâm Tây Thiên được xây dựng mới trên chính nền tảng của Thiên Ân thiền tự cổ, có lối kiến trúc mang dấu ấn của một ngôi chùa Việt. Bạn phải leo qua hàng trăm bậc đá mới đến được cổng tam quan, sau đó mới vào được chùa.

Chánh điện (hay còn gọi với cái tên Đại hùng bảo điện) là nơi thờ đức Phật – người khai sáng Phật pháp. Đây được coi là nơi linh thiêng nhất tại Thiền viện. Chánh điện có chiều cao 17 m, diện tích 675 m2, đến đây du khách có thể ngồi thiền hoặc nghe giảng pháp.

Chánh điện (hay còn gọi với cái tên Đại hùng bảo điện) là nơi thờ đức Phật – người khai sáng Phật pháp (Ảnh tư liệu)

Các pho tượng được thờ trong Chánh điện của thiền viện tu theo thiền phái Trúc Lâm ngày nay là bộ Hoa Nghiêm Tam Thánh. Hình tượng Đức Phật niêm hoa vi tiếu, bên phải và bên trái Đức Phật là tượng 2 vị Bồ tát, đó là Bồ tát Văn Thù tượng trưng cho trí tuệ căn bản, phá bỏ phiền não, nghiệp chướng và Bồ tát Phổ Hiền tượng trưng cho hạnh nguyện rộng lớn. Trên 2 trụ của chánh điện cũng có treo 2 đôi câu đối là “Phước đức sâu dày do gieo nhân đạt quả”, “Tuệ giác tròn đầy bởi bát nhã gội nhuần” và “Phật giáo chỉ đường lìa mê về bến giác”, “Thiền tông không lối trực ngộ đến chân như”.

Tổ đường (nhà tổ) được thiết kế nằm ngay phía sau Chánh điện. Tổ đường và Chánh điện được kết nối bởi hành lang 2 bên tái hiện đặc thù xây dựng công trình Phật giáo thời Lý – Trần từng rực rỡ về mọi phương diện trong sử Việt Nam. Đây là nơi thờ tượng tổ sư Khương Tăng Hội và Trúc Lâm tam Tổ (ở giữa là sơ tổ Trúc Lâm – Trần Nhân Tông, bên trái là Nhị tổ Pháp Loa và bên phải là Tam tổ Huyền Quang). Trong Nhà Tổ có hai câu đối: “Tổ tổ truyền đăng phát huy tâm ấn Phật”, “Tăng tăng tục diện lưu biến chính tông thiền”. Các bức tượng Phật ở Chánh điện và Tổ đường đều được làm từ đá sa thạch có độ bền lâu dài.

Tổ đường (nhà tổ)

Bên trái tòa chính điện là Lầu Chuông, bên phải là Lầu Trống. Trống được làm từ gỗ mít rừng Gia Lai, có đường kính lên đến 1,5m, dài 2m; chuông có trọng lượng 2 tấn.

Khu nhà ăn tại thiền viện gọi là Trai đường. Tại đây, việc thọ thực cũng được coi là một pháp tu. Trước giờ ăn sẽ có người gõ bảng báo hiệu cho toàn thiền viện. Chư tăng khất thực từ liêu phòng xuống trai đường. Sau khi lấy thức ăn, đại chúng sẽ tụng kinh, hồi hướng cho đàn-na-tín-thí và rồi cùng ăn trong yên lặng tỉnh thức. Trù Phòng (nhà bếp) thường được đặt ngay cạnh phía sau của Trai đường. Việc nấu nướng trong bếp do chư tăng thay phiên nhau đảm trách.

Khu nhà ăn tại thiền viện gọi là Trai đường

Bên cạnh những hạng mục chính thì tại thiền viện cũng có những hạng mục phụ phục vụ sinh hoạt như: Nhà khách – nơi đón tiếp khách và người có ý định tạm trú; Giảng đường (A và B) là nơi thuyết pháp của tăng ni, là nơi học tập và tham vấn Phật pháp của Phật tử; Nhà phát hành là nơi bán kinh sách, vật phẩm lưu niệm cho du khách thập phương ghé thăm thiền viện.

Thiền thất là những nhà nhỏ được dựng lên riêng biệt, để giữ không gian thanh tịnh tu tập. Kiến trúc cửa Thiền thất không có gì đặc biệt, thường rất đơn giản, diện tích khoảng 16 m2, là nhà lá hoặc nhà mái tôn.

Về cơ bản Thiền viện Trúc Lâm Tây Thiên nói riêng và các thiền viện thuộc thiền phái Trúc Lâm nói chung có sự tương đồng về kiến trúc, bố cục sắp xếp sinh hoạt và tu học.

Nói về kiến trúc chùa, thiền viện không thể không kể đến các hoạ tiết trang trí. Trên nóc các lầu hay các cạnh của mái ta dễ dàng nhận thấy những hoa văn là hoa sen – biểu trưng cho sự giác ngộ giải thoát, vân mây – tượng trưng cho sự vô thường hay bánh xe Pháp, tất cả tạo nên những đường nét nhẹ nhàng, thanh thoát. Các chi tiết trang trí, tạc tượng, câu đối, phù điêu, sân vườn, cây cảnh đều mang dấu ấn của nền mỹ thuật Việt Nam đương đại.

Chuông trống được dùng trong lúc cử hành các buổi lễ tụng niệm hoặc đón rước chư tôn đức từ các nơi về (Ảnh tư liệu)

Một điểm đặc biệt tại thiền viện đó là những tiểu cảnh như đồi đất, tảng đá, hồ nước được bố trí một cách rất tự nhiên và gần gũi. Nhiều chòi nhà lá hay bàn đá cũng được sắp xếp khéo léo làm chỗ nghỉ chân cho du khách và Phật tử đến chiêm bái. Những khách du lịch lên đây sẽ được hít thở không khí trong lành, được gần gũi với tự nhiên.

Thiền sư Thích Thanh Từ, Viện trưởng các Thiền viện Trúc Lâm, người có ảnh hưởng lớn nhất đến việc xây dựng các Thiền viện Trúc Lâm ở Việt Nam trong đó có Thiền viện Trúc Lâm Tây Thiên đã nói: “Ngày nay, Thiền viện Trúc Lâm Tây Thiên được hình thành trên phế tích của nền chùa cổ có tên là Thiên Ân Thiền Tự. Đây cũng là nhân duyên của Thiền phái Trúc Lâm với chốn Tổ ở Tây Thiên. Ngoài chức năng trùng hưng lại một trung tâm Phật giáo Việt Nam thời Hùng Vương, góp phần tôn tạo cảnh quan cho khu di tích danh thắng Tây Thiên”.

Kiến trúc thiền viện là một kiến trúc tương đối khác biệt so với kiến trúc Phật giáo cổ của Việt Nam. Nét khác biệt ấy lại là sự hợp lý trong việc sắp đặt bố cục kiến trúc và quan niệm thờ cúng. Qua đây ta cũng nhận ra rằng thiền viện Trúc Lâm Tây Thiên nói riêng, các thiền viện Trúc lâm nói chung không chỉ là nơi tôn thờ tượng, nơi chư tăng ni tu tập hoằng dương Phật pháp, nơi lễ bái của Phật tử mà đã trở thành thắng cảnh nhân tạo thu hút nhiều hơn người đến chiêm bái, góp phần làm thay đổi diện mạo kiến trúc Phật giáo Việt Nam đương đại, tạo nên nét nhấn trong mô hình kiến trúc tôn giáo hiện đại.