| Cao Bằng: Bảo tồn trang phục truyền thống của dân tộc Dao đỏ Độc đáo nghi thức đón Tết của người Dao Đỏ ở Lào Cai Vì sao hàng vạn người chen nhau mong giành được ấn ở đền Trần? |
“Nhảy lửa” để gột rửa bụi trần
 |
| Thầy cúng làm lễ, bái cúng thần lửa. |
Lào Cai không chỉ nổi bật với cảnh sắc núi rừng hùng vĩ mà còn hấp dẫn bởi những phong tục độc đáo của người dân bản địa, khiến bất kỳ ai cũng tò mò, thích thú. Tuy sinh sống ở những triền núi cao, xa xôi, cuộc sống còn gặp nhiều khó khăn nhưng đồng bào Dao đỏ có truyền thống văn hoá phong phú và giàu bản sắc.
Một trong những phong tục truyền thống độc đáo của người Dao là tục Pút tồng. Theo tiếng Dao đỏ, “Pút tồng” có nghĩa là nhảy lửa - một trong những nghi lễ thiêng liêng nhất trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Dao đỏ. Lễ hội mang ý nghĩa giải hạn, cầu may mắn, sức khỏe, mưa thuận gió hòa và sự bình an trong năm mới. Đồng thời, cũng là ngày cầu siêu cho người đã khuất và cầu an cho người sống.
Nhân dịp này, các chàng trai, cô gái khoác lên mình trang phục truyền thống rực rỡ, tề tựu đông đủ để trảy hội, tạo nên một không gian đầy năng lượng và đậm đà bản sắc dân tộc. Người tham gia lễ vừa nhảy múa trong âm nhạc, vừa xưng tụng thần linh, thể hiện lòng thành kính cao nhất đối với các vị thần và tổ tiên. Các điệu nhảy liên tục đan xen và dồn dập, khiến du khách cảm nhận được sự rung động trong không khí lễ hội.
Theo quan niệm của người Dao đỏ, ngọn lửa có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong đời sống sinh hoạt và văn hóa, tâm linh. Lửa được coi là vị thần giúp xua đuổi tà ma, bệnh tật, mang lại sự ấm áp và cuộc sống no đủ, thịnh vượng. Vì vậy, vào những dịp đầu xuân, các bản người Dao đỏ lại tổ chức nhảy lửa cầu năm mới bình an, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Tại Lễ hội nhảy lửa, con người dám đương đầu với nguy hiểm để xua đuổi tà ma, nơi những đôi chân trần “đùa” với lửa trong tiếng hú, hò reo thích thú đầy ma mị của dân bản và du khách cả nước. Thông thường, Lễ nhảy lửa được tổ chức trên một khoảng sân đất rộng và bằng phẳng. Trong phần nghi lễ của người Dao đỏ thì vật phẩm dâng cúng không thể thiếu các loại như: Cơm, gạo, rượu, gà luộc, nước suối, vải mộc màu trắng, hương, tiền làm bằng giấy bản, đèn hoặc nến…
Tất cả các sản phẩm được trưng bày trên một bàn gỗ dài. Ngay giữa sân, một đống củi to đã được thanh niên mang đến, xếp gọn gàng. Khi đống củi đã trở thành một đống than hồng rừng rực cháy, 10 chàng thanh niên được chọn tham gia tắm và nhảy lửa đã ngồi "hầu lễ" từ đầu buổi lễ. Theo phong tục người Dao đỏ, 10 chàng trai này sau khi được cấp sắc xong phải tham gia nhảy và tắm lửa, “gọi hồn”, tìm sư phụ phù hộ, học phép. Trước khi nhảy lửa, họ phải đun nước tắm rửa sạch sẽ, vậy nên nghi thức ngày thường được tổ chức vào buối tối.
Sau nghi lễ thiêng liêng, trong hồi trống giục rộn ràng, thầy cúng thực hiện nghi thức cúng gọi thần linh nhập vào các trò để tham gia nhảy lửa, xin thần linh, thần lửa ban cho các trò sức mạnh. Với đôi chân trần, những thanh niên Dao đỏ nhảy vào giữa đống lửa, lấy chân gạt than ra thành một bãi rộng, dùng tay bốc đống tro than nóng bỏng văng ra xa. Như không hề biết bỏng rát, họ hoan ca trong điệu nhảy, điệu múa đầy thần bí nhưng cuốn hút vô cùng.
Sau khi đống lửa tàn, thầy cúng chiêu mộ các học trò về lại hàng chiếu phía sau để kết thúc lễ. Họ cảm ơn các vị thần đã tới dự lễ chung vui cùng dân làng, cầu mong các vị thần phù hộ cho dân làng được ấm no, mạnh khỏe, hẹn lần nhảy lửa sau sẽ lại mời các thần xuống tham gia. Kết thúc, thầy cúng sẽ giải lễ cho các học trò để họ trở về là người thường. Tương truyền, nếu thầy cúng không giải lễ mà để cho học trò ra về thì khi về tới nhà có đống lửa nào thì người đó cứ nhảy vào phá hết đống lửa đó.
Sự ra đời của Lễ hội nhảy lửa
 |
| Với đôi chân trần, những thanh niên Dao đỏ nhảy vào giữa đống lửa. |
Một thầy mo ở huyện Bát Xát, Lào Cai kể rằng, khi di cư tới Việt Nam do hạn hán, mất mùa và loạn lạc, người Dao và người Hmông cất giữ linh hồn tổ tiên ở trong cánh tay, còn người Giáy lại để linh hồn tổ tiên ở vạt áo. Lúc qua sông, người Giáy đã cắt bỏ vạt áo để tổ tiên ở lại, còn người Dao và Hmông thì không thể chặt tay để lại, nên sau khi vào vùng đất mới, thì họ lập bàn thờ để thờ cúng tổ tiên với hình tượng là một pho tượng nhỏ và một thanh kiếm. Từ đó, đến ngày đầu năm mới, thì người Dao lại tổ chức lễ Pút tồng để tắm gội sạch cho tổ tiên (tượng và kiếm), chuẩn bị đón năm mới. Đây cũng là dịp để thể hiện sự biết ơn thế hệ trước và cầu cho cả họ có một năm mới tốt lành và no đủ hơn,…
Trong chuyến di cư vượt biển sang Việt Nam tìm đường sống của 12 họ thuộc tộc người Dao, sau nhiều tháng lênh đênh trên biển mà chẳng tới bờ, bất ngờ đoàn thuyền của các họ Dao gặp bão, sóng to, gió lớn như muốn nhấn chìm thuyền, tính mạng của họ bị đe dọa. Trong cơn nguy cấp, các họ Dao khấn cầu, xin Bàn Vương và tổ tiên giúp đỡ họ vượt qua cơn hoạn nạn, vào đến đất liền an toàn và hứa sẽ làm lễ tạ ơn. Lời cầu linh ứng, từ đó về sau, theo lời hứa, các họ người Dao tổ chức nghi lễ Pút tồng. Mục đích của nghi lễ để thể hiện lòng biết ơn đối với tổ tiên (Bàn Vương) đã cứu mạng người Dao ngoài biển xa năm xưa; luyện âm binh để bảo vệ cuộc sống gia đình, dòng tộc; cầu xin tổ tiên phù hộ, che chở cho mọi thành viên trong gia tộc được mạnh khỏe, làm ăn phát đạt,…
Người Dao đỏ tổ chức Pút tồng vào ngày đầu năm mới theo Âm lịch. Công việc chọn ngày do trưởng họ quyết định và thường tránh các ngày kiêng kỵ của dòng họ. Địa điểm tổ chức nghi lễ thường là gia đình trưởng họ của các dòng họ người Dao đỏ. Đây là nghi lễ quan trọng nhất trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên người Dao đỏ, nên việc chuẩn bị luôn được thực hiện trước khi tổ chức khá lâu, chu đáo và nghiêm túc. Trưởng tộc đứng ra lo liệu chính, cả về lễ vật và đạo cụ. Lễ vật dâng cúng chính gồm có gà, rượu, gạo, bánh trái,… Đồ nghi lễ gồm có tranh thờ, kiếm bùa, trang phục thầy cúng, cờ, binh khí,…
Diễn trình lễ Pút tồng gồm 11 bước và hầu hết các nghi lễ cúng bái đều được thực hiện thông qua các động tác nhảy, múa. Các điệu nhảy được thực hiện nối tiếp nhau trong suốt tiến trình nghi lễ, phần cầu khấn hầu như được “gói gém” vào trong các điệu nhảy. Trong khi múa, họ luôn miệng xưng tụng thần linh và các điệu múa được sử dụng như hình thức làm hài lòng thần linh, bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc đối với tổ tiên, thần, thánh.
Mặc dù múa Pút tồng là hình thức múa trước thần linh, nhưng khi người Dao đỏ hành lễ, vẫn có sự hướng dẫn của các “Ma Tổ tiên”, “Ma Sư phụ” trong các bước nhảy. Múa trong nghi lễ Pút tồng thường chỉ do nam giới thực hành, như phần nào phản ánh cấu trúc xã hội, gia đình phụ hệ của người Dao đỏ. Thầy cúng, thầy nhảy đặt ra những quy tắc bí mật để bảo vệ vai trò độc tôn của nam giới trong các nghi lễ.
Âm nhạc và ngôn từ cũng là thành tố nghệ thuật quan trọng của nghi lễ Pút tồng. Nhạc cụ sử dụng trong nghi lễ gồm có trống, thanh la, não bạt. Âm nhạc trong nghi lễ không có sự khắt khe về bài bản, có khi chỉ là những hồi trống dồn không theo nhịp, phách cụ thể, mà thể hiện theo trạng thái cảm xúc nhanh, chậm bất thường khác nhau. Âm nhạc và múa hòa quyện rất tự nhiên, tạo nên sự sống động trong quá trình biểu diễn. Ngôn từ sử dụng trong Pút tồng chủ yếu là những lời khấn rì rầm của thầy cúng, những tiếng hô to của người nhảy, làm cho không khí của Pút tồng thêm sôi động và linh thiêng, huyền bí,…
Trong Pút tồng tích hợp cả nghệ thuật trình diễn dân gian, như nhảy múa, âm nhạc, ngôn từ và đặc biệt là nghi lễ, có ý nghĩa quan trọng trong đời sống tâm linh, tinh thần của người Dao đỏ. Các điệu múa là thành tố chủ đạo, tạo nên bản sắc riêng của nghi lễ Pút tồng, tạo sự thông linh giữa người trần và thần thánh, dẫn dắt người Dao Đỏ đi tìm sức mạnh và niềm tin cuộc sống, truyền thống dân tộc,...
Lễ Pút tồng hiện đang được thực hành tốt, với các biện pháp bảo vệ hiệu quả, được cộng đồng đồng thuận đề cử và cam kết bảo vệ. Với các giá trị lịch sử, văn hoá và khoa học tiêu biểu trên, Lễ Pút tồng (Tết nhảy) của người Dao đỏ ở Lào Cai đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2013.
| Lễ hội Nhảy Lửa năm 2025 sẽ diễn ra ngay sau khi Khai mạc festival cao nguyên trắng Bắc Hà mùa xuân. Thời gian: 20h00, ngày 15/02/2025; Địa điểm: Sân vận động huyện Bắc Hà |
