 |
Theo bà Kim Thu - Chuyên gia thị trường Tôm VASEP, năm 2023 xuất khẩu tôm của một số quốc gia ghi nhận giảm, nhưng một số “ông lớn” trong ngành vẫn tiếp tục tăng trưởng sản lượng nuôi và xuất khẩu. Xuất khẩu tôm của top 6 quốc gia trên thế giới tăng đều từ 2021 đến 2023.
Tổng sản lượng tôm nuôi năm 2023 ước đạt khoảng 5,6 triệu tấn. Dự báo năm 2024 sản lượng sẽ tăng khoảng 4,8%. Sản lượng tôm của hai quốc gia lớn là Ecuador và Ấn Độ nhìn chung vẫn còn dư thừa để đáp ứng nhu cầu toàn cầu trong năm 2024.
 |
Ecuador và Ấn Độ "tăng nóng" gây khủng hoảng nguồn cung tôm toàn cầu
Năm nhà sản xuất tôm hàng đầu lần lượt bao gồm Ecuador, Trung Quốc, Ấn Độ, Việt Nam và Indonesia; những quốc gia này chiếm khoảng 74% sản lượng toàn cầu vào năm 2023 (ước khoảng 4,1 triệu tấn). Các nhà sản xuất quan trọng khác ở châu Á bao gồm: Thái Lan, Malaysia, Philippines, Myanmar và các nước khác đóng góp khoảng 840.000 tấn. Và ở Mỹ Latinh, các nhà sản xuất khác do Brazil, Mexico và Venezuela dẫn đầu sẽ bổ sung khoảng 500.000 tấn vào sản lượng thế giới vào năm 2023.
Riêng Ecuador, sản lượng tôm năm 2023 đạt gần 1,49 triệu tấn và dự kiến sẽ tiếp tục tăng trưởng vào năm 2024. Sau khi tăng trưởng mạnh 16% vào năm 2022, tốc độ tăng trưởng năm 2023 và 2024 được dự đoán là khoảng 14% mỗi năm, sản lượng năm 2024 có thể vượt 1,5 triệu tấn.
Ngành công nghiệp ở Ecuador được hưởng lợi nhiều từ các khoản đầu tư lớn vào cải tiến gen, công nghệ trang trại, đặc biệt là máy cho ăn tự động và sục khí cơ học.
Theo Phòng Nuôi trồng Thủy sản Quốc gia Ecuador (CNA), năm 2023, Ecuador xuất khẩu 1,21 triệu tấn tôm. Năm 2023, Ecuador tăng mạnh xuất khẩu tôm sang Trung Quốc-thị trường Nnhập khẩu tôm lớn nhất của nước này. Năm 2023, NK tôm vào Trung Quốc vượt qua con số 1 triệu tấn, trong đó Ecuador chiếm 70% tổng khối lượng NK tôm của Trung Quốc. Cả năm 2023, Trung Quốc nhập khẩu 697.102 tấn tôm Ecuador, tăng 23% so với năm trước đó. Trung Quốc chiếm 58% tổng xuất khẩu tôm của Ecuador năm 2023.
Xuất khẩu tôm Ecuador sang Mỹ cũng ghi nhận tăng trong 2023, tăng mạnh so với các năm trước đó. Theo Liên minh tôm miền nam Hoa Kỳ (SSA), các ngân hàng phát triển đa phương đã tài trợ cho ít nhất 8 dự án quan trọng ở Ecuador để tăng sản lượng tôm kể từ năm 2012. Những dự án này cuối cùng đã dẫn đến sự gia tăng nhập khẩu tôm của Ecuador vào Hoa Kỳ, với mức tăng hơn 50% (thêm 90 triệu pound) từ năm 2019 và 2020. Từ năm 2020 đến năm 2021 tăng 47% (thêm 125 triệu pound). Khi thị trường tôm Mỹ đạt điểm bão hòa vào năm 2022, khối lượng nhập khẩu tôm Ecuador của Mỹ tiếp tục tăng vào năm 2023, ngay cả khi giá nhập khẩu trung bình tôm từ Ecuador vào Mỹ giảm mạnh.
Tôm Ecuador cũng bắt đầu tràn vào Bắc Âu, dù thị phần nhỏ hơn Nam Âu. Nga cũng tăng nhập khẩu tôm Ecuador trở thành thị trường tiêu thụ tôm lớn thứ 4 của Ecuador tại châu Âu.
Những tháng đầu năm 2024, trước khó khăn xuất khẩu sang thị trường Mỹ, Ecuador đang tìm cách đẩy mạnh xuất khẩu tôm sang thị trường Nhật Bản. Để phát triển thị trường tôm Ecuador tại Nhật Bản, quốc gia này đã quay trở lại tham gia các triển lãm thương mại như FOODEX và hợp tác với Mitsui & Co. Seafoods của Nhật Bản để phân phối mẫu thử tại Triển lãm. Mitsui & Co. Seafoods cũng cho biết sẽ tập trung vào việc bán tôm Ecuador trong thị trường nội địa Nhật Bản.
Tôm chân trắng Ecuador đã phổ biến hơn ở Nhật Bản trong vài năm trở lại đây và CVD của Mỹ với Ecuador có thể thúc đẩy hơn việc Ecuador xuất tôm sang Nhật.
Nhập khẩu tôm nước ấm của Nhật Bản từ Ecuador đã tăng 4,5 lần trong 5 năm qua lên 7.034 tấn vào năm 2023. Phòng nuôi trồng thủy sản quốc gia Ecuador (CNA), chỉ ra rằng xuất khẩu tôm của Ecuador sang Nhật Bản đạt mức cao kỷ lục 8.051 tấn vào năm 2023, tăng gần 20% so với cùng kỳ năm 2022.
Với Ấn Độ: Sản lượng tôm tăng lên mức đỉnh điểm 925.000 tấn vào năm 2021, tăng gấp hơn 4 lần trong vòng 10 năm. Sản lượng tôm năm 2023 ước đạt khoảng 800.000 tấn, giảm khoảng 14% so với năm 2022. Sản lượng tôm thẻ chân trắng của Ấn Độ giảm mạnh vào năm 2023 (giảm khoảng 12%) nhưng sản lượng tôm sú của nước này dường như tiếp tục mở rộng, một xu hướng bền vững trong những năm gần đây. Dự kiến sản lượng tôm chân trắng sẽ phục hồi một phần (khoảng 2%) vào năm 2024.
 |
Những hệ lụy qua động thái của Mỹ và Trung Quốc
Năm 2023, Ấn Độ xuất khẩu 713.000 tấn tôm, trị giá 4,88 tỷ USD, tăng 1% về khối lượng, giảm 11% về giá trị so với năm 2022.
Theo SSA, Mỹ đã trở thành thị trường xuất khẩu tôm quan trọng nhất của Ấn Độ. Năm 2023, xuất khẩu tôm Ấn Độ sang Mỹ chiếm 45,5% về giá trị và 39,7% về khối lượng trong tổng xuất khẩu tôm của Ấn Độ. Ấn Độ đã trở thành nhà cung cấp tôm thịt (peeled shrimp) hàng đầu cho Mỹ. Năm 2023, Hoa Kỳ nhập khẩu hơn 463 triệu pound tôm thịt từ Ấn Độ, trị giá khoảng 1,6 tỷ USD.
Nhập khẩu từ Ấn Độ chiếm hơn một nửa (56%) tổng khối lượng nhập khẩu tôm thịt của Hoa Kỳ trên toàn thế giới. Năm 2023, khối lượng tôm thịt nhập khẩu vào Mỹ từ các nguồn cung trừ Ấn Độ giảm 3% so với năm 2022. Nhưng khối lượng tôm thịt nhập khẩu từ Ấn Độ lại tăng.
Mỹ và Trung Quốc là 2 thị trường nhập khẩu tôm hàng đầu thế giới. Trong đó, Mỹ chiếm từ 26-30% giá trị nhập khẩu tôm, Trung Quốc chiếm từ 16-22%. Hai thị trường này đang phải “gánh” phần lớn số tôm dư thừa khi mà các nước sản xuất lớn, nhất là Ấn Độ và Ecuador đổ xô xuất khẩu, gây ra cạnh tranh dữ dội không chỉ giữa các nước xuất khẩu tôm và cả với các nhà sản xuất và kinh doanh tôm nội địa. Do dư cung, cả giá tôm nguyên liệu và giá xuất khẩu tôm toàn cầu đều giảm mạnh trong năm 2023.
Trước tình thế đó, hai thị trường đều liên tục có những động thái phản ứng nhằm bảo hộ ngành tôm nội địa, siết chặt nhập khẩu.
Cụ thể là việc Mỹ có động thái điều tra thuế chống trợ cấp (CVD) từ các nguồn cung tôm chính là Ấn Độ, Ecuador và Việt Nam và đã công bố thuế CVD sơ bộ đối với tôm của 3 nước.
Tiếp đó, liên tiếp xuất hiện các thông tin của hãng tin Associated Press, Tổ chức phi lợi nhuận Corporate Accountability Lab (CAL), Dự án Đại Dương ngoài vòng pháp luật của Mỹ cáo buộc ngành tôm Ấn Độ vi phạm an toàn thực phẩm, sử dụng lao động cưỡng bức trong ngành tôm. Hệ quả, một số công ty dịch vụ thực phẩm lớn ở Mỹ như Sysco Corp., Walmart, Southwind Foods xem xét đình chỉ mua hàng từ một số công ty Ấn Độ.
Liên minh Tôm miền Nam (SSA), cơ quan đại diện cho ngành tôm nội địa Hoa Kỳ, đã gửi thư đến Cục Lao động Quốc tế của Bộ Lao động Hoa Kỳ vào ngày 25/3, chính thức yêu cầu đưa tôm Ấn Độ vào Danh sách năm 2024 của Bộ Lao động Hoa Kỳ gồm các sản phẩm được sản xuất bởi lao động trẻ em hoặc lao động cưỡng bức.
Một số Nghị sĩ Mỹ mới đây đã giới thiệu Đạo luật Cứu ngành tôm của chúng ta (Save Our Shrimpers Act) để cấm các tổ chức tài chính quốc tế sử dụng tiền của người nộp thuế Hoa Kỳ để tài trợ cho bất kỳ hoạt động nào liên quan đến nuôi tôm, chế biến tôm hoặc xuất khẩu tôm ở nước ngoài.
Trung Quốc - thị trường tiêu thụ tôm lớn nhất của Ecuador – cũng cảnh báo và tăng cường kiểm soát ATTP đối với tôm nhập khẩu từ Ecuador. Tháng đầu năm 2024, tôm Ecuador cũng bị “soi” tại thị trường Trung Quốc sau khi blogger Wang Hai, vốn được mệnh danh là chuyên gia chống hàng giả, đã “vạch trần” tôm Ecuador được bán trên nền tảng thương mại có chứa chất bảo quản vượt mức cho phép.
Trong cáo buộc đối với tôm Ấn Độ, có cả những sản phẩm tôm đã được chứng nhận có trách nhiệm với xã hội và môi trường bởi các chương trình chứng nhận lớn trong ngành. Nên các bên ủng hộ ngành tôm nội địa Mỹ cũng kêu gọi tẩy chay BAP.
 |
Hướng đi nào cho tôm Việt?
Rõ ràng là Ecuador và Ấn Độ chưa có ý định “kiềm chế” lại sản lượng tôm trong tương lai. Mặc dù hai nước này cũng có kế hoạch tăng thêm tôm giá trị gia tăng, nhưng trong tương lai ngắn thì thế mạnh của họ vẫn là tôm nguyên liệu như tôm vỏ, tôm thịt. Với thực trạng SX hiện nay (chi phí đầu vào cao, giá thành cao), tôm Việt Nam chắc chắn sẽ không cạnh tranh được với Ấn Độ và Ecuador trong phân khúc này.
Ví dụ, từ số liệu nhập khẩu tôm của Mỹ trong tháng 2/2024 cho thấy, giá tôm thẻ vỏ của Việt Nam đang cao hơn 1-2 USD/kg so với tôm của Ấn Độ và Indonesia, tôm sú vỏ cao hơn từ 3-5 USD/kg. Trong khi đó, giá tôm tẩm bột nhập khẩu từ Việt Nam cao hơn so với sản phẩm của Ấn Độ và Indonesia, nhưng lại thấp hơn so với tôm tẩm bột của Thái Lan.
Do vậy, sản phẩm tôm xuất khẩu của Việt Nam cần được định hình lại như thế nào để hạn chế được nguy cơ bị các biện pháp phòng vệ thương mại như thuế chống bán phá giá, thuế chống trợ cấp, các rào cản phi thuế quan và áp lực cạnh tranh với các nước khác?
Ngoài việc luôn luôn phải đảm bảo tuân thủ các quy định của thị trường về ATVSTP, lao động, môi trường…nên chăng doanh nghiệp tôm Việt nghĩ đến việc tăng hơn nữa chất lượng và giá trị gia tăng cho sản phẩm tôm xuất khẩu, thay vì chạy theo số lượng, sản lượng như Ấn Độ và Ecuador?
Hiện nay, tỷ trọng của tôm chế biến bảo quản xuất khẩu sang Mỹ, Nhật Bản, EU đang có xu hướng tăng và trội hơn so với tôm nguyên liệu, cho thấy tôm Việt đang phát huy được thế mạnh của mình và đang có hướng đi đúng. Cũng giống như Thái Lan, Việt Nam nên tiếp tục đẩy mạnh xuất khẩu tôm chế biến sâu để thu về giá trị tốt hơn, chấp nhận “khiêm tốn” hơn về sản lượng xuất khẩu, nhưng giảm nguy cơ bị áp các biện pháp phòng vệ thương mại. Nhất là tại thị trường Mỹ, đây cũng không phải là mặt hàng có tính đối kháng với tôm nội địa Mỹ, thì liệu đây có nên là phương án ưu tiên của các doanh nghiệp trong tương lai?
Sự bùng phát nguồn cung tôm thế giới trong thời gian qua chủ yếu do tăng sản lượng tôm thẻ chân trắng. Nhiều nông dân nuôi tôm thẻ đã bị thất bại vì giá xuống chạm đáy. Đã xuất hiện xu hướng trở lại của tôm sú ở một số nước như Ấn Độ, Trung Quốc và Việt Nam. Theo thông tin từ một công ty cung cấp tôm giống, từ đầu năm 2023, do xuất hiện nhiều vấn đề trên tôm thẻ (giá thấp, bệnh EHP, đặc biệt gần đây là TDP), nhiều bà con đã chuyển từ nuôi tôm thẻ sang nuôi sú, nhiều công ty giống trước đây chỉ sản xuất tôm thẻ, nay cũng chuyển sang sản xuất cả tôm thẻ và sú. Đặc biệt là từ sau dịch Covid, bà con phần lớn đã chuyển sang nuôi con giống gia hoá, tốc độ lớn nhanh hơn, sạch bệnh, đặc biệt là nuôi để thu hoạch tôm size lớn.
Đầu tư hơn cho mô hình nuôi và xuất khẩu tôm sú và tôm lúa cũng có thể là một hướng tốt trong bối cảnh hiện nay. Tuy nhiên, phân khúc nào cũng sẽ có cạnh tranh. Do vậy, tôm sú hay tôm lúa thì cũng cần đầu tư về chất lượng để thể hiện được sự nổi trội và thế mạnh của tôm Việt: size cỡ lớn, màu tôm đẹp mắt, thịt tôm ngon, chắc…
 Bước sang quý I/2024, ngành tôm Việt Nam đã có sự chuyển biến rõ rệt |
 Nhận định nguyên nhân ban đầu khiến tôm hùm bông ở Khánh Hòa chết hàng loạt |
 Tôm sú trở lại, tôm thẻ chân trắng có bị lãng quên? |
