Khám phá những đặc điểm và công dụng của cây gáo

Đặc điểm của cây gáo

Cây gáo còn có tên gọi khác là cây thiên ngân, gáo nam, gáo vàng, huỳnh bá. Tên khoa học là Nauclea orientalis (L.) L. hay Sarcocephalus cordatus (Roxb.) Miq, thuộc họ Cà phê (Rubiaceae).

Cây gáo là một loại cây gỗ thường xanh thuộc họ cà phê, được phân làm 3 loại là gáo trắng, gáo vàng và gáo đỏ. Đa phần các loại gáo đều có chiều cao lên tới khoảng 30 – 35m. Tùy thuộc vào từng loại gáo mà sẽ có đặc điểm sinh thái khác nhau đó là:

Cây gáo trắng

Cây gáo trắng

Loại gáo này còn có các tên gọi khác là cà đam, cà tôm hay gáo tàu và có tên khoa học là Neolamarckia cadamba. Gáo trắng có chiều cao có thể lên đến 30 – 35m. Thân cây thẳng và có nhiều cành, nhánh đâm ngang. Phần vỏ thân có màu xám nhưng gỗ giác lại có màu trắng còn gỗ lõi thì có màu cam nhạt.

Lá cây gáo trắng dài khoảng 15 – 30cm, phần đầu lá có mũi nhọn, còn đuôi lá tả hoặc có thể là tròn, phiến lá có hình bầu dục, mặt dưới của lá được phủ một lớp lông mịn. Lá kèm thon nhọn, có chiều dài khoảng 1,5 – 2cm và thường sớm rụng. Hoa gáo trắng mọc ở đầu cành nhánh và quả thì có dạng phức kép hình cầu với đường kính khoảng 2 – 4,5cm.

Gáo trắng thường được phân bố chủ yếu ở các bình nguyên cao hoặc ở rừng bị ngập nước. Cây được tìm thấy nhiều ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới như Nam Á, Nam Trung Hoa, Đông Nam Á...

Cây gáo vàng

Cây gáo vàng cũng có chiều cao có thể lên tới 30 – 35m, đường kính thân cây thường dài khoảng 1m. Tán cây gáo vàng mọc đối xứng nhìn giống với thông hay tùng. Hoa gáo vàng mọc thành cụm màu vàng, có mùi thơm dễ chịu. Gỗ màu vàng và cấu tạo mạch gỗ có sợi to, dài.

Gáo vàng thường được phân bố ở vùng Nam Á, Đông Nam Á và Australia...

Cây gáo đỏ

Cây gáo đỏ còn có tên gọi khác là gáo tròn và tên khoa học là Haldina cordifolia. Thân cây gáo tròn thẳng đứng, vỏ thân khi còn non sẽ có màu nâu tro và tròn nhẵn, khi trưởng thành thì vỏ chuyển sang màu nâu và có sọc thẳng đứng. Tán cây gáo đỏ có hình dù, cành cây dài và phẳng, phần ngọn thì hơi rủ.

Cây gáo đỏ

Phiến lá hình oval, chiều dài 8 – 25cm. Ở gốc phiến lá có hình tròn và hình tim, ở đỉnh thì tù, màu nâu nhạt ở mặt dưới, màu lục bóng ở mặt trên. Mặt trên của cuống có khía, các đốt có hình bầu dục, dài hoặc bầu dục, đỉnh tù.

Hoa tập trung ở đầu, đơn độc ở đầu cành. Hoa màu vàng hoặc trắng vàng, có mùi thơm. Đài hoa 5, đỉnh tròn, nhẵn, dài nhẵn, ống ngắn. Tràng hoa 5, hình trứng ngược, nhẵn, ống tràng hoa hơi có lông ở họng. Nhị 5, cắm trong họng tràng, chỉ rất ngắn, bao phấn ở đỉnh tù. Bầu có 2 ô, nhiều noãn.

Quả dính nhau thành hình cầu gai, mỗi ô 2 quả, mỗi ô chứa 5 - 8 hạt. Hoa nở vào tháng ba và quả chín vào tháng bảy.

Quả nang hình nêm và có chiều dài khoảng 3 – 4cm và rộng khoảng 2cm ở đỉnh, có lông mềm. Mỗi quả có từ 6 – 8 hạt, hạt có cánh ở 2 đầu, nhọn ở gốc và chia đôi ở đỉnh.

Bộ phận sử dụng được của gáo là vỏ cây, gỗ.

Vỏ cây gáo chính là bộ phận được sử dụng phổ biến để làm vị thuốc. Có thể thu hái dược liệu quanh năm. Sau khi lấy vỏ về sẽ tiến hành chẻ nhỏ và phơi khô trong bóng râm hay sấy khô với nhiệt độ thấp.

Dược liệu đã qua sơ chế khô cần cho vào túi kín để ở những nơi khô mát, phỏng ẩm mốc cũng như mối mọt. Trường hợp dùng lâu không hết cần thỉnh thoảng đem ra phơi lại.

Loài gáo tròn này thường phân bố ở nhiều quốc gia như: Việt Nam, Trung Quốc, Ấn Độ, Thái Lan, Philippine…

Ở nước ta, cây này phân bố nhiều ở miền nam. Thường ưa ẩm ướt và mọc ở khe suối, chân đồi. Thông thường, người ta tước vỏ và dùng tươi hoặc phơi nắng rồi dùng dần. Có nơi lấy cả gỗ, chặt nhỏ và phơi nắng, màu vàng nhạt, vị đắng vô cùng.

Cây gáo vàng

Thành phần hóa học

Trong 3 loại gáo nêu trên thì gáo trắng và gáo tròn là 2 loại có chứa nhiều thành phần có dược tính cao.

Cây gáo trắng có chứa một số chất đắng được cho là tương tự như acid cinchotannic. Còn hoa thì chứa hàm lượng lớn tinh dầu. Vỏ thân có chứa chất béo, đường giảm, steroid và alcaloid. Loài gáo này được ho là có tác dụng hạ nhiệt và làm se rất tốt. Vỏ và lá gáo trắng thường được chiết xuất để làm chất chống viêm.

Gáo tròn cũng chứa nhiều thành phần hóa học đa dạng. Điển hình như trong vỏ cây có chứa hàm lượng tanin và ancaloit rất cao. Nói về công dụng chữa bệnh thì trong 3 loại gáo, gáo tròn là thông dụng hơn cả. Theo kinh nghiệm dân gian, vỏ gáo tròn có tác dụng hạ sốt và giải cảm rất tốt. Ngoài ra, cây còn có một số tác dụng như sát trùng, chống nhiễm khuẩn, điều trị xơ gan cổ trướng, chữa kiết lỵ, tiêu chảy…

Công dụng

Vỏ thân có tác dụng bổ dưỡng và hạ nhiệt.

Vỏ cây được dùng làm thuốc hạ sốt với liều 10 – 16g dưới dạng thuốc sắc. Có thể dùng gỗ cây gáo thái mỏng và sắc giống như vỏ cây.

Ở Tiên Yên (Quảng Ninh), người nhân dùng vỏ gáo trị bệnh sốt rét, xơ gan cổ trướng trong bài thuốc sau: Vỏ Gáo phối hợp với cỏ xước, cỏ sữa lá to, mỗi vị 10g. Sắc thuốc uống trong ngày.

Ngoài ra, cây gáo còn được người dân các nước dùng làm thuốc:

Tại Campuchia, vỏ gáo được sử dụng làm thuốc giảm đau ở vùng Siêm Riệp.

Ở Philippin, bột vỏ Gáo dùng để bôi vết loét. Nước sắc trị các vết thương, đau răng, tiêu chảy.

Ở New Guinea, nước ngâm vỏ Gáo trị đau dạ dày.

Ở Ấn Độ, vỏ của cây gáo lại được sử dụng để trị rắn cắn. Ngoài cây gáo thì cây ba chẽ cũng là một vị thuốc hữu hiệu điều trị khi bị rắn cắn.

Bài thuốc kinh nghiệm

Bài thuốc chữa bệnh tiêu chảy

Bài thuốc 1: Cần có 15g vỏ cây gáo tròn cùng với 10g khổ sâm. Các vị thuốc này rửa sạch, cho vào ấm sắc lấy nước, bỏ bã, uống 1 thang/ngày. Theo kinh nghiệm dân gian thì uống chỉ 2 thang thuốc là đã có hiệu quả.

Bài thuốc 2: Chuẩn bị 1 to rễ cây gáo tròn. Rửa sạch dược liệu rồi cho vào ấm. Thêm 1 thăng nước đun kỹ trên lửa nhỏ. Chia làm nhiều lần uống trong ngày, mỗi lần chừng 100 – 150ml.

Bài thuốc 3: 1 nắm vỏ cây gáo tròn, 1 nắm vỏ cây chòi mòi cùng 1 nắm vỏ cây van núi. Các vị thuốc này đem rửa sạch rồi cho vào ấm giữ nhiệt hãm lấy nước uống. Chia thành 3 – 4 lần uống trong ngày, mỗi lần uống khoảng 100ml.

Bài thuốc chữa xơ gan cổ trướng

Vỏ Gáo, cỏ xước toàn cây, cỏ sữa lá lớn. Ba vị thuốc bằng nhau, mỗi vị 10g. Sắc uống trong ngày. Dùng ngay trong 10 – 15 ngày.

Chữa vết thương nhiễm khuẩn

Chuẩn bị: 50 – 60g vỏ cây gáo tròn.

Thực hiện: Đem dược liệu đi rửa sạch rồi cho vào ấm. Sắc trên lửa nhỏ để thu lấy nước đặc. Dùng nước thuốc này để rửa vết thương bị nhiễm khuẩn 2 lần/ngày.

Bài thuốc chữa cảm sốt

Dùng 10 – 16g vỏ cây gáo, rửa sạch và sắc uống.

Lưu ý khi sử dụng cây gáo

Để sử dụng cây gáo nước đúng mục đích, đạt được hiệu quả như mong muốn và an toàn khi dùng thì người dùng cần lưu ý một số việc sau:

Cây gáo nước có nhiều loại và mỗi loại có những tác dụng khác nhau. Vì thế cần phân biệt rõ ràng các loại gáo để tránh dùng sai mục đích.

Tuy có nguồn gốc tự nhiên nhưng dược liệu này cũng có chỉ định, chống chỉ định và tác dụng phụ nhất định. Do đó, người dùng cần tư vấn ý kiến của bác sĩ và thầy thuốc trước khi có ý định sử dụng dược liệu để được tư vấn cụ thể.

Bên cạnh việc sử dụng dược liệu cây gáo nước đúng cách, đúng liều lượng thì bạn cũng cần duy trì chế độ ăn uống và sinh hoạt lành mạnh để đẩy nhanh quá trình hồi phục.

Nếu có bất kỳ tác dụng phụ hay biểu hiện bất thường nào sau khi sử dụng dược liệu thì người bệnh cần tới ngay cơ sở y tế để được kiểm tra và xử lý kịp thời.

Long não - Cây thuốc đa năng với nhiều ứng dụng trong đời sống

Hành tăm - Món quà quý cho sức khỏe

Cây rau khúc - Loại rau dân dã với nhiều bài thuốc quý