 |
| Theo số liệu thống kê sơ bộ của Cục Hải quan, trong 11 tháng đầu năm 2025, cả nước xuất khẩu hơn 7,53 triệu tấn gạo, trị giá trên 3,85 tỉ USD. |
Sau khoảng thời gian tạm dừng kéo dài từ ngày 1/9/2025 đến hết năm, Cục Cây trồng (BPI) thuộc Bộ Nông nghiệp Philippines đã chính thức phát đi tín hiệu tích cực cho các quốc gia xuất khẩu gạo, trong đó có Việt Nam. Vào ngày 15/12/2025, cơ quan này đã ban hành văn bản hướng dẫn chi tiết về việc tiếp tục nhập khẩu gạo, quy định thời điểm mở cửa trở lại bắt đầu từ ngày 1/1/2026. Mặc dù đây là tin vui đối với ngành lúa gạo trong nước, nhưng phân tích kỹ các quy định mới cho thấy, sân chơi này đang ngày càng trở nên "kén chọn" với những hàng rào kỹ thuật được dựng lên nhằm kiểm soát chặt chẽ chất lượng và lưu lượng hàng hóa.
Quy định nhập khẩu mới và những rào cản kỹ thuật từ Philippines
Theo văn bản hướng dẫn mới nhất từ BPI, Philippines không mở cửa ồ ạt mà quy định việc nhập khẩu gạo chỉ được phép thông qua 17 cửa khẩu được chỉ định cụ thể. Danh sách này bao gồm các cảng chiến lược như: Subic, Batangas, cảng container quốc tế Manila, cảng Manila, Cebu, Cagayan de Oro, Iligan, Davao, General Santos, Tacloban và một số cảng khác. Việc giới hạn số lượng cửa khẩu nhập hàng cho thấy động thái muốn quản lý tập trung và kiểm soát chặt chẽ luồng hàng nhập khẩu của chính phủ nước này.
Đáng chú ý, quy trình kiểm tra chất lượng hàng hóa đã được siết chặt hơn rất nhiều so với trước đây. Hướng dẫn của BPI nêu rõ, đối với gạo nhập khẩu qua cảng Zamboanga và Tacloban, cơ quan chức năng sẽ tiến hành kiểm tra 100% lô hàng. Đây là một quy định cực kỳ nghiêm ngặt, đòi hỏi chất lượng gạo phải đồng nhất và tuân thủ tuyệt đối các tiêu chuẩn đã cam kết. Trong khi đó, tại các cảng còn lại, quy trình kiểm tra sẽ được thực hiện ngẫu nhiên bởi các thanh tra kiểm dịch thực vật tại cảng nhập khẩu trước khi hàng hóa được thông quan. Điều này đồng nghĩa với việc rủi ro bị ách tắc hoặc trả hàng vẫn hiện hữu nếu doanh nghiệp chủ quan về chất lượng, dù là ở các cảng kiểm tra xác suất.
Về mặt thủ tục hành chính, BPI quy định việc đăng ký Giấy phép vệ sinh và kiểm dịch thực vật (SPSIS) được phép thực hiện trước thời điểm ngày 1/1/2026 để doanh nghiệp có sự chuẩn bị. Tuy nhiên, hoạt động nhập khẩu thực tế tại các cảng được chỉ định chỉ được phép bắt đầu từ ngày đầu tiên của năm 2026. Một điểm then chốt mà các doanh nghiệp xuất khẩu cần đặc biệt lưu tâm là quy định về thời gian vận chuyển: Các lô hàng nhập khẩu bắt buộc phải đến Philippines trong vòng 60 ngày kể từ ngày SPSIS được cấp phép. Quy định "thời hạn vàng" này đặt ra áp lực rất lớn lên khâu logistic. Nếu các lô hàng đến sau khoảng thời gian 60 ngày này, chúng sẽ bị trả ngược trở lại nước xuất khẩu. Hậu quả của việc này không chỉ là thiệt hại về chi phí vận chuyển hai chiều mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín thương hiệu của doanh nghiệp Việt Nam.
Bên cạnh những quy định kỹ thuật, yếu tố rủi ro về chính sách cũng là điều đáng bàn. Thương vụ Việt Nam tại Philippines đã đưa ra thông tin cảnh báo rằng Chính phủ nước này hoàn toàn có thể tái áp dụng lệnh cấm nhập khẩu gạo ngay từ tháng 2/2026. Nguyên nhân là nhằm ổn định nguồn cung nội địa trong thời kỳ thu hoạch vụ khô, đồng thời bảo vệ nông dân Philippines tránh khỏi thua lỗ thêm khi giá lúa trong nước đang chịu áp lực lớn do nguồn cung dư thừa và chất lượng hạt giảm sút vì mưa kéo dài.
Như vậy, "cửa sáng" xuất khẩu sang Philippines thực tế chỉ mở rộng trong khoảng thời gian rất ngắn, có thể chỉ vỏn vẹn trong tháng 1/2026 trước khi bước vào giai đoạn bấp bênh mới. Trước những diễn biến khó đoán định này, Thương vụ Việt Nam tại Philippines đã khuyến cáo các thương nhân xuất khẩu gạo cần hết sức thận trọng trong giao dịch, đàm phán hợp đồng chặt chẽ với đối tác Philippines trong điều kiện nước này vẫn đang tạm ngừng nhập khẩu ở thời điểm hiện tại và chính sách tương lai còn nhiều biến số.
Biến động thị trường và chiến lược định vị lại hạt gạo Việt
Nhìn lại bức tranh toàn cảnh năm 2025, ngành xuất khẩu gạo Việt Nam đã trải qua nhiều biến động trái chiều. Theo số liệu thống kê sơ bộ của Cục Hải quan (Bộ Tài chính), trong 11 tháng đầu năm 2025, cả nước xuất khẩu hơn 7,53 triệu tấn gạo, trị giá trên 3,85 tỉ USD. So với cùng kỳ năm 2024 - năm ghi nhận kỷ lục kim ngạch xuất khẩu gạo - kết quả này đã giảm 10,9% về lượng và giảm tới 27,4% về trị giá. Trong khi đó, báo cáo của Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA) cập nhật đến giữa tháng 12/2025 cho thấy lũy kế xuất khẩu đạt gần 7,7 triệu tấn, trị giá 3,923 tỉ USD, giảm 12,7% về lượng và 28,76% về giá trị.
Sự sụt giảm này một phần lớn đến từ việc nhiều thị trường truyền thống thu hẹp nhu cầu. Điển hình như Indonesia, thị trường lớn thứ hai, đã giảm mua tới gần 96,38% so với cùng kỳ. Malaysia cũng ghi nhận mức giảm 32,5%. Đặc biệt, thông tin từ Chính phủ Indonesia cho biết nước này lần đầu tiên đạt mục tiêu tự túc hoàn toàn hai mặt hàng lương thực thiết yếu là gạo và ngô, và dự kiến sẽ duy trì mức nhập khẩu bằng 0 ít nhất đến năm 2026. Ông Đỗ Hà Nam, Chủ tịch VFA nhận định việc Indonesia tuyên bố tự chủ lương thực không quá bất thường vì đây mới chỉ là thị trường mở cửa gần đây, nhưng tác động cộng hưởng từ việc Philippines - thị trường chiếm 40% tổng lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam - giảm nhập trong dài hạn mới là vấn đề đáng lo ngại.
 |
| Ông Đỗ Hà Nam - Chủ tịch Hiệp hội Lương thực Việt Nam. |
Theo báo cáo của Bộ Nông nghiệp Mỹ (USDA), dự kiến năm 2026, Philippines chỉ nhập khoảng 3,5 triệu tấn gạo (giảm 200.000 tấn so với năm nay), và Indonesia sẽ chỉ nhập khoảng 740.000 tấn (giảm mạnh so với mức 3,5 triệu tấn). Tổng thể, xuất khẩu gạo của Việt Nam năm 2026 dự báo sẽ giảm nhẹ, còn khoảng 8 triệu tấn.
Tuy nhiên, trong "nguy" vẫn có "cơ". Dù các thị trường lớn sụt giảm, gạo Việt Nam lại ghi nhận sự tăng trưởng đột phá ở các thị trường mới. Xuất khẩu sang Ghana tăng 52,64%, Trung Quốc tăng 165,14%, Senegal tăng khoảng 73 lần và đặc biệt là Bangladesh tăng gấp 238,48 lần. Cơ cấu chủng loại gạo xuất khẩu cũng đang chuyển dịch tích cực, với gạo trắng chất lượng cao và gạo thơm chiếm tới 69% tổng lượng xuất khẩu tính đến tháng 10/2025.
Trước bối cảnh Philippines và Indonesia hướng tới tự chủ lương thực, ông Lê Thanh Tùng - Phó Chủ tịch, Tổng Thư ký Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam nhấn mạnh giải pháp sống còn là đa dạng hóa thị trường. Cách đây 5-7 năm, gạo Việt đã đi tới 150 quốc gia và vùng lãnh thổ. Hiện nay, Việt Nam đang đẩy mạnh mở rộng sang khu vực Trung Á, Nam Mỹ và tận dụng Singapore như một thị trường trung chuyển quan trọng (đã ký Bản ghi nhớ hợp tác thương mại gạo năm 2025) để đưa gạo Việt đi xa hơn. Ông Tùng tự tin khẳng định gạo Việt Nam có lợi thế cạnh tranh lớn nhờ phù hợp thị hiếu, chất lượng tốt hơn nhiều loại gạo của đối thủ và lợi thế thu hoạch quanh năm.
Bên cạnh việc tìm kiếm thị trường, việc nâng cao chất lượng và xây dựng thương hiệu là yếu tố cốt lõi. Ông Lê Thanh Tùng kiến nghị VFA và các doanh nghiệp hợp tác xây dựng vùng nguyên liệu đạt chuẩn theo Đề án phát triển bền vững 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao, phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL đến năm 2030. Đây là chìa khóa để giảm giá thành sản xuất và tăng khả năng cạnh tranh quốc tế.
Ở góc độ chiến lược cấp cao, ông Đỗ Hà Nam cho rằng cần đẩy mạnh các hợp đồng cấp chính phủ (G2G). Bài học thành công từ hợp đồng G2G với Bangladesh năm 2025 đã giúp giữ giá lúa gạo Việt Nam ổn định. Một hướng đi tiềm năng khác là thị trường Nhật Bản. Mặc dù gạo Việt xuất khẩu sang Nhật chịu thuế tới 400%, nhưng giá bán tại đây cao gấp 10 lần Việt Nam nên thuế không phải rào cản lớn nhất, mà là tiêu chuẩn kỹ thuật. VFA đã làm việc với Văn phòng An ninh Lương thực Nhật Bản, đề xuất phía Nhật đầu tư vùng chuyên canh tại Việt Nam theo quy trình, giống và kỹ thuật của họ để xuất ngược lại thị trường Nhật.
Kết luận về triển vọng năm tới, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Thanh Nam dự kiến xuất khẩu gạo năm nay đạt khoảng 4 tỉ USD. Dù Bộ Công Thương nhận định năm 2026 sẽ còn nhiều khó khăn do bất ổn địa chính trị và xu hướng bảo hộ mậu dịch, nhưng sự quay lại (dù thận trọng) của Philippines và các tín hiệu từ thị trường Trung Quốc, Châu Phi vẫn là những điểm sáng. Để vững vàng trước sóng gió, Chủ tịch VFA kiến nghị Nhà nước cần có cơ chế hỗ trợ doanh nghiệp thu mua lúa gạo dự trữ, điều tiết thị trường để tránh tình trạng giá giảm sâu khi thu hoạch rộ, đảm bảo lợi ích cho người nông dân và vị thế của hạt gạo Việt trên trường quốc tế.
