| Giải mã phong tục "đầu năm mua muối, cuối năm mua vôi" ngày Tết Những phong tục đón năm mới độc đáo trên thế giới Đĩa trái cây nên đặt bên phải hay bên trái bàn thờ mới đúng phong tục? |
Rộn ràng đêm giao thừa vùng cao
 |
| Hai tên trộm lẩn vào bếp trộm thịt. |
Việt Nam nổi tiếng là đất nước với đa dạng bản sắc, mỗi dân tộc lại có nét văn hóa riêng, góp phần làm phong phú, đa dạng các phong tục tập quán Việt Nam. Đặc biệt, những lễ nghi, tục lệ của các dân tộc sẽ thể hiện rõ nhất vào các dịp như Tết Nguyên đán, mùa thu hoạch…
Đi lấy may đêm Giao thừa là một phong tục đẹp có ở nhiều dân tộc trên khắp đất nước Việt Nam. Nhưng ở mỗi dân tộc, cái cách đi "lấy may", "lấy lộc" trong giờ phút chuyển giao giữa năm cũ và năm mới có nhiều điểm khác nhau, nhiều nét đặc trưng riêng. Ngay đêm giao thừa, sau khi thắp hương, dâng lễ lên bàn thờ tổ tiên, ông bà, người Kinh thường đến đến chùa chiền cầu may, xin lộc. Còn người dân tộc Lô Lô và người Dao đỏ - sống chủ yếu ở Hà Giang, Cao Bằng, Lai Châu - lại có phong tục ăn trộm lấy may.
Đối với người dân tộc Lô Lô và người Dao đỏ, đêm đặc biệt nhất trong năm là sự chuyển giao giữa năm cũ và năm mới, là khi trời đất giao hòa. Đêm giao thừa là đêm nhộn nhịp nhất trong năm, cả làng đều thức. Các cụ bà cùng trẻ em bên bếp lửa hồng với nồi bánh chưng và kể chuyện cổ tích râm ran; các cụ ông thì nhâm nhi chén rượu; thanh niên, thiếu nữ thì đi qua các nhà để xin lộc bằng cách “lấy trộm” vài thanh củi, mấy ngọn rau hay vài cành ngô khô đem về nhà.
Theo người già ở xã Sì Lờ Lầu (Phong Thổ) thì tục ăn trộm ngày Tết đã có từ nghìn năm trước. Và chỉ diễn ra trong ngày Tết. Họ quan niệm rằng trong thời khắc bước sang năm mới, nếu ai đó mang về nhà được một chút gì thì năm mới gia đình sẽ gặp nhiều điều tốt lành, làm ăn phát đạt. Thậm chí nhiều gia đình còn treo rau, củ, quả, thịt lợn trước hiên để giúp cho dân bản "ăn trộm" được dễ dàng. Sau khi làm nghi thức cúng lễ gia tiên, từ mảnh vườn đến gác bếp sẽ xuất hiện bóng dáng của những tên trộm.
Nhưng việc đi lấy may, không dừng lại đơn thuần ở việc mang được thứ gì đó về nhà mà còn thể hiện cả tín ngưỡng qua các con số. Người Lô Lô ở Lũng Cú (Đồng Văn) lấy mỗi thứ 12 cái, tượng trưng cho 12 tháng trong năm. Còn người Lô Lô ở Mèo Vạc lại chọn con số 3, hoặc là 3 củ hành, 3 củ tỏi, hoặc có thể là 3 lá rau… Người Lô Lô ở Lũng Cú kiêng chuyện nhổ trộm tỏi mà không nhổ hết, bị đứt vì họ cho rằng như thế sẽ gặp điềm gở, không tốt. Nếu chẳng may nhổ không đứt thì chớ có cố mà nhổ lên. Tốt nhất là bỏ đi ngay, tìm “vận may” khác.
Phạt “trộm” bằng… rượu
 |
| Chủ nhà và người ăn trộm đều rất vui vẻ trong lễ hội "ăn trộm" cầu may |
Cách Sì Lờ Lầu không xa, xã biên giới Dào San (Phong Thổ, Lai Châu) cũng còn lưu truyền lại tục ăn trộm kỳ thú này. Nhưng phong tục "ăn trộm lấy may" của đồng bào ở hai xã này có chút khác nhau. Nếu như người Dao đỏ ở Sì Lờ Lầu đi ăn trộm theo đúng nghĩa “ăn trộm”, lặng lẽ, không rủ nhau, không để chủ nhà bắt được thì với người Dao đỏ ở Mồ Sì San (Phong Thổ, Lai Châu) thì tục đi ăn trộm ngày Tết phải khua chiêng, gõ mõ, thanh la cho cả bản biết. Ai bắt được trộm thì phạt tới phạt lui... bằng rượu cho tới say.
Theo lời các cụ cao niên ở đây thì họ cũng không biết phong tục này có từ bao giờ, chỉ biết là từ xưa, xưa lắm. Giờ, cứ nhập nhoạng tối 30 tết là đám thanh niên, trai tráng trong bản tự họp nhau lại, đánh chiêng, đánh trống rồi rầm rầm kéo nhau đi "ăn trộm". Đoàn "trộm" đi đến đâu, cả bản đều biết. Đến mỗi gia đình, mọi người trong đoàn lại "túm năm tụm ba" bàn tính kế sách để "ăn trộm".
Thông thường, đoàn "ăn trộm" đó sẽ chia làm nhiều nhóm, nhóm vào nhà tìm thịt, nhóm ra vườn rau, mỗi nhóm tiếp cận một cách khác nhau. Dù gia chủ có phòng bị thế nào cũng khó tránh khỏi mất trộm. Tuy vậy nhưng cả trộm lẫn chủ đều vui, từng chai rượu cứ thế được mở ra, để thưởng, để phạt nhau. Tiếng cười vang cả núi...
Theo lời các cụ cao niên ở Mồ Sì San, hương ước của bản không có, nhưng tục đã qua nghìn mùa lá vàng rụng. Vậy ai ai cũng tuân thủ như một. Của cải lấy trong đêm chỉ là rau, củ quả, và thịt treo gác bếp... Ai động chạm vào đồ khác, coi như tội phạm thật, chứ không phải cuộc chơi nữa, mà đã là tội phạm thì không những bị bản “cạch” mặt mà còn bị mang ra chính quyền, công an xử lý.
 |
| Khi bị bắt, kẻ trộm bị chủ nhà phạt uống rượu, ăn thịt. |
Người Dao đỏ ở Mồ Sì San trọng khách, trọng chủ. Những gì thuộc về tục của đồng bào thì họ tối thượng đề cao, gìn giữ. Du xuân mà “ăn trộm” được nhiều thứ vào tối hôm đó, thì coi như cả năm hên. Gia chủ nào mà bị thiệt nhiều rượu, do bị “trộm” phạt lại là cả năm xui xẻo. Chính vì thế mà những đêm “ăn trộm” du xuân ở những xã biên giới Phong Thổ vui đến nghiêng ngả chủ khách. Bởi “phi vụ” này cả người mất của lẫn những người “ăn trộm” chẳng hề giận nhau mà chỉ chuốc những bát rượu xuân để hả hê cười trong vòng tay của những người dân bản.
Bên cạnh phong tục "ăn trộm lấy may", người Dao đỏ ở Phong Thổ còn một nghi thức không thể thiếu vào đêm giao thừa, đó là vào đúng thời khắc chuyển giao giữa năm cũ và năm mới, chủ nhà sẽ đốt một bó đuốc, một tay cầm đuốc rực lửa, một tay cầm con dao sắc to bản đi từ nhà ra ngõ. Vừa đi, vừa khấn để xua đuổi tà ma, rủi ro, vận hạn. Sau lời khấn ngoài cổng, vẫn cây đuốc cháy sáng và con dao sắc trong tay, chủ nhà quay trở vào, vừa đi vừa cầu may, cầu phúc, đón lộc theo vào. Cùng lúc đó, trẻ nhỏ trong nhà quây quần bên bếp lửa đốt những ống nứa lép tép còn tươi tạo ra tiếng nổ xua đuổi tà ma và những điều xấu xa khỏi nhà, ra khỏi đầu, cầu cho năm mới sáng dạ thông minh, trưởng thành hơn năm cũ.
Mặc dù giờ đây cuộc sống đã ít nhiều thay đổi nhưng bản sắc văn hóa và nhiều phong tục, tập quán đón Tết của đồng bào Dao Phong Thổ vẫn được gìn giữ nguyên vẹn cho đến ngày nay. Những tập tục ấy, nó đã góp phần dệt thêm gấm hoa cho bức tranh văn hoá đa sắc màu của đất nước Việt Nam.
