Nguy cơ phai nhạt bản sắc trong phát triển du lịch hiện nay
 |
| Mỗi dân tộc mang theo những đặc trưng riêng biệt về lịch sử, môi trường cư trú, sinh hoạt, tín ngưỡng và kho tàng tri thức dân gian phong phú. |
Việt Nam là quốc gia đa dân tộc và đa văn hóa với 54 tộc người thuộc nhiều nhóm ngôn ngữ khác nhau, được ví như một Đông Nam Á thu nhỏ đầy màu sắc. Mỗi dân tộc mang theo những đặc trưng riêng biệt về lịch sử, môi trường cư trú, sinh hoạt, tín ngưỡng và kho tàng tri thức dân gian phong phú. Dưới góc nhìn nghiên cứu văn hóa, Phó Giáo sư Tiến sỹ Lâm Bá Nam, Chủ tịch Hội Dân tộc học và Nhân học Việt Nam, khẳng định văn hóa chính là bộ gien xã hội của mỗi dân tộc, có tính bền vững rất cao và luôn vận động cùng đời sống tộc người. Sự đa dạng ấy không chỉ tạo nên tính cộng đồng và lòng tự hào dân tộc mà còn là nền tảng quan trọng để phát triển các loại hình du lịch văn hóa, du lịch cộng đồng và du lịch sinh thái theo hướng bền vững.
Thực tế cho thấy phát triển du lịch trong thời gian qua đã mang lại nhiều hiệu quả tích cực cho kinh tế địa phương và cải thiện sinh kế cho người dân vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Tuy nhiên, đi kèm với đó là không ít hệ lụy đối với bức tranh văn hóa truyền thống khi nhiều mảng màu đang dần bị phai nhạt theo thời gian. Hoạt động du lịch đôi khi tạo ra những bất cập khiến di sản bị thương mại hóa, bị vay mượn hoặc sao chép dẫn đến bản sắc và tính độc đáo riêng có bị lu mờ. Khi văn hóa bị biến thành công cụ phục vụ lợi ích ngắn hạn, nguy cơ đánh mất giá trị cốt lõi là điều khó tránh khỏi. Điều này đòi hỏi một sự dịch chuyển mạnh mẽ trong tư duy và phương thức phát triển để bảo tồn văn hóa gắn liền với du lịch một cách nhân văn.
Theo số liệu từ Cục Du lịch Quốc gia Việt Nam, cả nước hiện có 53 dân tộc thiểu số với hơn 14,1 triệu người cư trú rộng khắp các tỉnh thành, sở hữu cảnh quan thiên nhiên đẹp và gần như nguyên vẹn. Mặc dù sở hữu nguồn tài nguyên quý giá nhưng du lịch tại các khu vực này vẫn chưa tương xứng với tiềm năng hiện có. Các sản phẩm du lịch còn đơn điệu, thiếu điểm nhấn hấp dẫn và lượng khách quốc tế cũng như nội địa đến các vùng này vẫn còn thấp. Một số điểm đến dù khai thác tốt giá trị tự nhiên và văn hóa bản địa nhưng lại phải đối mặt với nguy cơ mai một bản sắc do thiếu biện pháp bảo tồn phù hợp và thiếu sự quan tâm đúng mức đến việc bảo vệ môi trường cư trú.
Một vấn đề đáng chú ý khác là Việt Nam hiện chưa hình thành được thương hiệu thống nhất cho du lịch văn hóa dân tộc thiểu số. Mỗi địa phương đang phát triển sản phẩm một cách riêng lẻ, thiếu chiến lược thương hiệu tổng thể dẫn đến sự phân tán và hạn chế về khả năng nhận diện trên bản đồ du lịch quốc tế. Dù các chiến lược quốc gia đã đề cập tới du lịch cộng đồng, song vẫn thiếu một chiến lược chuyên biệt để biến di sản thành các sản phẩm của ngành công nghiệp văn hóa. Sự thiếu hụt này khiến nguồn lực văn hóa chưa được khai thác đúng tầm và chưa phát huy hết giá trị trong việc tạo dựng sức cạnh tranh bền vững cho các điểm đến vùng sâu vùng xa.
Về vấn đề này, Phó Giáo sư Tiến sỹ Lâm Bá Nam phân tích rằng văn hóa không đứng yên mà luôn vận động cùng đời sống kinh tế xã hội ở Việt Nam. Tiềm năng để phát triển công nghiệp văn hóa từ văn hóa dân tộc là rất dồi dào, nhưng vấn đề cốt lõi nằm ở việc chúng ta khai thác nguồn lực đó như thế nào cho hiệu quả. Nếu không có cách tiếp cận đúng đắn và sự am hiểu sâu sắc, việc phát triển du lịch rất dễ tạo ra những tác động tiêu cực làm biến dạng lớp trầm tích di sản. Thách thức lớn đặt ra hiện nay là làm thế nào để vừa khơi dậy được năng lượng sáng tạo từ văn hóa cho phát triển kinh tế, vừa giữ gìn được hồn cốt của các tộc người trong bối cảnh hội nhập toàn cầu.
Đánh thức nguồn lực văn hóa và chiến lược phát triển bền vững
 |
| Muốn phát triển văn hóa bền vững, trước hết cần tạo điều kiện thuận lợi nhất để các tộc người được thực hành đời sống văn hóa truyền thống của chính mình. |
Để giải bài toán bảo tồn gắn với phát triển, việc xác lập văn hóa như một nguồn lực phát triển thực sự là yêu cầu cấp thiết trong giai đoạn hiện nay. Trong bối cảnh chuyển đổi số và hội nhập sâu rộng, văn hóa cần được nhìn nhận như nền tảng bản sắc và động lực mềm cho sự phát triển bền vững của quốc gia. Phó Giáo sư Tiến sỹ Lâm Bá Nam nhấn mạnh rằng cần phải đồng hành cùng đồng bào trong quá trình này để cùng chạm vào lớp trầm tích di sản vật thể và phi vật thể cần được đánh thức. Điều này đòi hỏi sự đồng thuận và hợp tác chặt chẽ giữa các chủ thể văn hóa, doanh nghiệp, cơ quan quản lý nhà nước cùng các đối tác liên quan để tạo ra một hệ sinh thái du lịch bền vững.
Muốn phát triển văn hóa bền vững, trước hết cần tạo điều kiện thuận lợi nhất để các tộc người được thực hành đời sống văn hóa truyền thống của chính mình. Việc này bao gồm từ việc hồi sinh chữ viết, các nghề truyền thống đến những lễ hội hay nghi lễ đã mai một, đồng thời phát huy các giá trị ấy trên một không gian rộng lớn hơn. Bên cạnh việc chăm lo cho đội ngũ nghệ nhân và già làng là những báu vật nhân văn sống, công tác đào tạo nguồn nhân lực ngành du lịch cũng cần được chú trọng đặc biệt. Những người làm du lịch cần được nâng cao nhận thức để hiểu và trân trọng kho tàng văn hóa cộng đồng, từ đó truyền tải chính xác những giá trị tinh túy nhất đến với du khách trong và ngoài nước.
Thực tế tại các vùng di sản như cao nguyên đá Đồng Văn đã cho thấy du khách rất quan tâm đến việc trải nghiệm lối sống và thực hành lao động sản xuất cùng đồng bào bản địa. Những hoạt động như tự tay xây ngôi nhà trình tường hay xếp đá làm hàng rào là những trải nghiệm vô cùng hấp dẫn mà ngành du lịch cần nghiên cứu để đưa vào lộ trình một cách phù hợp. Phó Giáo sư Tiến sỹ Lâm Bá Nam khẳng định con người là chủ thể của sáng tạo, vì vậy mọi chính sách phát triển phải lấy người dân làm trung tâm. Việc hỗ trợ đồng bào thực hành văn hóa ngay tại không gian cư trú không chỉ giúp giữ gìn di sản mà còn tạo ra những sản phẩm du lịch có sức sống mãnh liệt.
Tiếp nối quan điểm này, Phó Giáo sư Tiến sỹ Nguyễn Duy Thiệu từ Hội Dân tộc học và Nhân học Việt Nam nhấn mạnh yêu cầu phải cân bằng giữa bảo tồn và phát triển. Ông cho rằng cần đặt nguyên tắc bảo tồn lên hàng đầu và không bao giờ đánh đổi văn hóa lấy lợi ích kinh tế trước mắt. Việc phát huy giá trị văn hóa phải đảm bảo mang lại lợi ích lâu dài và cải thiện sinh kế cho chính cộng đồng địa phương. Các giải pháp cụ thể được ông đề xuất bao gồm xây dựng chiến lược phát triển du lịch bền vững, kiểm soát chặt chẽ quy mô du lịch và đặc biệt là đầu tư vào mô hình du lịch cộng đồng có trách nhiệm để bảo vệ các giá trị truyền thống.
Ngoài ra, Phó Giáo sư Tiến sỹ Nguyễn Duy Thiệu cũng đề xuất việc tăng cường ứng dụng công nghệ trong quản lý và quảng bá di sản để kết nối văn hóa dân tộc với công chúng hiện đại. Việc đào tạo kỹ năng kinh doanh du lịch cho người dân địa phương sẽ giúp họ chủ động nâng cao chất lượng dịch vụ mà vẫn giữ vững bản sắc dân tộc. Những mô hình như Làng Văn hóa Du lịch các dân tộc Việt Nam đang phát huy hiệu quả trong việc quảng bá di sản và tạo không gian giao thoa văn hóa giữa các cộng đồng. Khi các giá trị văn hóa được đánh thức đúng cách, chúng sẽ trở thành nguồn năng lượng sáng tạo vô tận, giúp du lịch vùng dân tộc thiểu số khẳng định uy tín và bản sắc riêng trên bản đồ du lịch thế giới.
