Hỡi cô thắt cái bao xanh
Có về Chuôn Ngọ với anh thì về
Chuôn Ngọ có cây Bồ Đề
Có sông tắm mát có nghề khảm khay
Không phải bỗng nhiên câu ca dao trên lại gợi sự ghi nhớ, ca ngợi về làng Chuôn Ngọ. Đây là làng nghề nổi tiếng với nghề khảm trai được truyền nhiều đời, thuộc xã Chương Mỹ, huyện Phú Xuyên.
Với lịch sử 1.000 năm, trải qua bao sóng gió, thăng trầm, nghề khảm trai Chuôn Ngọ được người dân đời này qua đời khác, tiếp tục lưu truyền và phát triển, tạo nên sức sống bền bỉ cho cho một làng nghề cổ. Có thời điểm, cả xã Chuyên Mỹ với hơn 80% gia đình có nghề, nhưng đến nay chỉ còn vỏn vẹn khoảng hơn 30% gia đình còn giữ nghề. Đây cũng là những gia đình có những nghệ nhân tâm huyết, họ giữ nghề không chỉ làm giàu về kinh tế mà còn để phát triển những giá trị văn hóa đặc trưng của làng nghề truyền thống cho thế hệ mai sau.
Nghề khảm trai được lưu giữ và phát huy là nhờ truyền thống cha truyền con nối
Nét nổi bật của tranh khảm trai Chuôn Ngọ là những mảnh trai không vỡ, luôn phẳng, được gắn xuống gỗ rất khít. Chi tiết trang trí trên khảm trai rất sinh động, đặc sắc. Các chi tiết cắt xong đươc ghép nổi tạm thời như tranh hoàn chỉnh trên gỗ. Người thợ sẽ lấy bút chì vẽ đường viền của các chi tiết gắn tạm trên mặt gỗ. Sau đó thợ khắc sẽ khắc lõm xuống gỗ sau khi bỏ vỏ trai ra. Phần khắc lõm sẽ được bôi keo rồi gắn các chi tiết vỏ trai sao cho bằng với mặt gỗ phẳng.
Từ những vỏ trai, vỏ ốc tưởng như vô dụng, những người thợ khảm Chuyên Mỹ có thể tạo ra bất kỳ họa tiết nào dù tinh vi, phức tạp đến đâu. Nghề khảm trai không đơn thuần chỉ có đục đẽo, mài, lắp ráp theo khuôn mẫu nhất định, đó còn là cả một quy trình bao gồm nhiều công đoạn mới tạo nên một sản phẩm khảm trai hoàn chỉnh.
Các công đoạn khảm trai đều đòi hỏi sự kiên trì, khéo léo
Những sản phẩm độc đáo mang đậm nét truyền thống của Chuôn Ngọ được làm say sưa tỉ mỉ đã được người dân trong và ngoài nước rất ngưỡng mộ. Các sản phẩm này đã từng tham gia rất nhiều cuộc thi, triển lãm trong nước, có mặt nhiều ở các điểm du lịch, các thị trường lớn trên cả đất nước và thế giới.
Hiện nay, các sản phẩm của làng nghề ngày càng đa dạng, phong phú về mẫu mã nhờ sự tìm tòi, sáng tạo của người thợ dựa trên những bí quyết công nghệ hết sức nghiêm ngặt, tỉ mỉ và phức tạp được gìn giữ và phát triển qua nhiều thế hệ khác nhau.
Sản phẩm khảm trai Chuôn Ngọ thể hiện được độ tinh xảo, tính độc đáo, trí tuệ, đôi bàn tay khéo léo nghệ thuật, của những người thợ thủ công, đồng thời phản ánh tính thời đại, tính hữu dụng cũng như tính thẩm mỹ, tạo nên những sản phẩm có chất lượng cao, chinh phục những khách hàng khó tính ở châu Âu, châu Mỹ.
Các sản phẩm của làng nghề ngày càng đa dạng, phong phú, tính thẩm mỹ ngày càng được nâng cao
Mỗi vật phẩm khảm trai tự nó đỗ phản ánh tinh thời đại và tính hữu dụng thẩm mỹ của nó. Căn cứ vào những đặc điểm này ta lại có thể chia các sản phẩm của Chuôn thành 2 loại lớn:
Đồ thờ cúng gồm: núi thờ (là một khối hình chữ nhật lớn (chừng 40x20x40cm) và 2 khối nhỏ (chừng 30x20x30cm), các khối này làm bằng gỗ trắc, gỗ gụ, ở mép có khảm các đường kỷ hà, phần bên trong thì khảm các hình núi non, cây trái như trúc, đào, lựu, mai... Hoành phi câu đối các cỡ, những vật này có trang trí đường viền khảm theo lối chữ triện, khảm hình đồng xu, hay những cành cây, chim muông... bên trong có nhưng chữ nho khảm bằng xà cừ. Rồi án thư, hòm sắc các cỡ, ống quyển, bao kiếm khảm hình rồng, thẻ bài các kiểu…
Đồ gia dụng và khánh tiết: các loại đìa khảm cá hay hoa, khay, quả trầu, thường trang trí theo lối triện hay hoa dây ở mép viền, còn trên mặt khảm hoa quả, chim muông ở trong các ô ngăn cũng khảm rất tinh xảo. Hộp mỹ phẩm, khảm hoa to hoặc trang trí hoa chùm lá cuốn. Lọ hoa các cỡ khám cá ngũ sắc, bàn cờ, bình phong thì thường khảm cảnh vật 4 mùa, tranh khảm các loại lấy tích trong các truyện dân gian, sập chủ yếu khảm cảnh, núi non hoa cỏ ở vai và chân sập... Tủ chè và tủ chùa cũng được khảm rất tinh vi, thường lấy các điển tích của Trung Quốc xưa như kết nghĩa vườn đào anh hùng... Rồi các bộ ghế đủ cỡ.
Ngoài những sản phẩm kể trên, người thợ Chuôn còn khảm tùy theo yêu cầu đặt hàng của khách như cán tẩu thuốc lá, cán ba tong, khảm trai trên nậm bằng đồng đúc, trên vòng gỗ hoặc đá.Tùy theo giá trị của vật phẩm mà người thợ khảm chọn trai ốc hoặc xà cừ, những họa tiết khảm xà cừ nhìn chính diện thì óng ánh màu hồng sáng, nhìn chéo thì rực lên ánh sáng của những ngọn lửa màu ngọc lục huyền bí. Giá trị của cái đẹp vĩnh hằng ở những sản phẩm khảm Chuyên Mỹ một phần cũng ở cái ánh sáng huyền bí đó.
Yên Thư
