| Việt Nam – UNESCO: Gắn kết vì di sản, phát triển vì cộng đồng Du lịch Hà Nội: Hành trình chuyển mình từ di sản đến công nghệ Nem Lai Vung – Từ món ngon dân dã đến di sản quốc gia |
Tính thiêng không chỉ là ký ức mà còn là mạch sống
 |
| Gìn giữ tính thiêng của di sản. |
Trong văn hóa truyền thống Việt Nam, khái niệm “thiêng” không đơn thuần gắn với yếu tố tôn giáo hay tín ngưỡng. Đó là một lớp ký ức cộng đồng, được bồi đắp từ lòng tôn kính, cảm xúc và sự tiếp nối qua nhiều thế hệ. Một cây đa cổ thụ đầu làng, chiếc trống đồng, pho tượng gỗ hay tấm sắc phong… tuy không mang giá trị vật chất lớn, nhưng lại trở nên thiêng liêng vì là nơi ký thác tinh thần, là trung tâm quy tụ của cộng đồng.
Không ít bảo vật quốc gia từng hiện diện trong không gian thờ tự và nghi lễ dân gian – từ trống đồng Ngọc Lũ, chuông chùa Vân Bản đến tượng Quan Âm Thiên Thủ Thiên Nhãn chùa Mễ Sở – đều mang theo lớp nghĩa sâu xa vượt lên trên giá trị tạo tác. Với người xưa, hiện vật chỉ thực sự có giá trị khi mang linh hồn. Trống đồng là trung tâm nghi lễ, tượng Phật là hiện thân của đức tin, ngai vàng là biểu tượng vương quyền – không chỉ của một triều đại, mà còn của cả trật tự xã hội, nghi lễ quốc gia và sự tiếp nối lịch sử.
Vì vậy, hành vi trèo lên ngai vàng ở điện Thái Hòa không đơn thuần là hành động thiếu ý thức. Đó là sự xúc phạm nghiêm trọng tới ký ức lịch sử, tới biểu tượng thiêng liêng của dân tộc. Hành vi này phản ánh một thực trạng đáng báo động: tính thiêng đang dần bị xem nhẹ, thậm chí bị bôi xóa ngay trong những không gian cần được gìn giữ như chốn tôn nghiêm.
Không chỉ hiện vật bị xâm phạm, mà không gian lễ hội – nơi từng giữ vai trò trung tâm trong đời sống tín ngưỡng cộng đồng – cũng đang chứng kiến tình trạng “giải thiêng” ngày càng phổ biến. Những nghi lễ mang dấu ấn sâu đậm của nông nghiệp truyền thống như rước kiệu Bà Chúa Kho (Bắc Ninh), lễ rước nước (Nam Định), cầu mùa của người H’Mông (Yên Bái)… đang dần bị “sân khấu hóa”, biến thành tiết mục trình diễn phục vụ du lịch.
Nhiều nơi trùng tu di tích theo hướng hiện đại hóa, thay vì tôn tạo nguyên trạng. Gạch men, mái tôn, tượng xi măng sơn nhũ thay thế cho vật liệu truyền thống, làm mất đi vẻ tôn nghiêm và phá vỡ chiều sâu tâm linh. Không ít bảo tàng sử dụng âm thanh, ánh sáng quá mức, khiến người xem khó lòng chiêm nghiệm trọn vẹn giá trị thiêng liêng mà hiện vật mang theo.
Sự mai một của tính thiêng còn thể hiện qua cách hành xử của chính du khách. Không ít người trèo lên hiện vật chụp ảnh, sờ mó tượng thờ, thậm chí ném tiền lẻ vào bệ thờ như một trò may rủi. Khi con người không còn giữ lòng tôn kính với quá khứ, cũng là lúc di sản chỉ còn là “đồ vật” vô tri.
Gìn giữ không gian thiêng là gìn giữ căn cốt văn hóa
 |
| Ngai vua trong Điện Thái Hòa. |
Các chuyên gia văn hóa đã nhiều lần cảnh báo: một khi cảm thức về cái thiêng bị đánh mất, sẽ rất khó để phục hồi. Giữ gìn di sản không chỉ là bảo tồn vật chất, mà còn là gìn giữ linh hồn di sản – thứ kết nối quá khứ với hiện tại và tạo nên bản sắc cộng đồng.
Điều này đặc biệt đúng với di sản văn hóa phi vật thể – nơi tính thiêng tồn tại không chỉ ở hình thức, mà còn trong nghi thức, không gian, thời gian và con người thực hành. Lễ cấp sắc của người Dao Đỏ là một ví dụ điển hình. Tính thiêng không nằm ở nhạc lễ hay trang phục, mà ở nghi lễ truyền thụ – nơi người sống kết nối với tổ tiên thông qua thầy cúng – những người nắm giữ mạch nguồn văn hóa và truyền lại cho thế hệ kế tiếp.
Tương tự, trong các bảo tàng – nơi trưng bày hiện vật lịch sử – việc tái tạo không gian gốc, ánh sáng, âm thanh và lời thuyết minh cũng cần được thực hiện một cách nghiêm cẩn, với sự thấu hiểu chiều sâu văn hóa. Bảo tàng Quốc gia Kyushu (Nhật Bản) là một ví dụ đáng học hỏi. Tượng Phật được đặt trong không gian yên tĩnh, ánh sáng dịu nhẹ, tiếng nhạc thiền định nhẹ nhàng vang vọng, giúp người xem không chỉ ngắm nhìn mà còn thực sự “cảm” được sự thiêng liêng.
Vai trò trung tâm của cộng đồng trong gìn giữ di sản cũng cần được khẳng định. Các nghệ nhân, thủ từ, thầy cúng, thầy mo không chỉ là người thực hành nghi lễ mà còn là “kho tri thức sống”, mang theo ký ức văn hóa và giữ hồn cho di sản. Khi lễ hội bị trao tay cho các công ty sự kiện, khi nghi thức bị sân khấu hóa, giá trị thiêng liêng dễ bị biến thành trò trình diễn thương mại.
Để trả lại tính thiêng cho di sản, cần có sự vào cuộc đồng bộ từ nhiều phía. Giáo dục là nền tảng lâu dài. Trẻ em cần được dạy về tín ngưỡng tổ tiên, về cách ứng xử với di tích, về sự tôn kính với quá khứ. Nhiều quốc gia có nền văn hóa mạnh đều coi đạo lý và lễ nghi là phần tất yếu trong hành trình trưởng thành của mỗi cá nhân.
Song hành với đó là việc hoàn thiện hành lang pháp lý nhằm bảo vệ bảo vật quốc gia, kiểm soát chặt chẽ hoạt động trùng tu và ngăn chặn tình trạng thương mại hóa di sản. Các chính sách hỗ trợ người giữ di sản – từ nghệ nhân đến thủ từ – cũng là giải pháp không thể thiếu để giữ cho mạch nguồn văn hóa không bị đứt gãy trong dòng chảy hiện đại.
Với cộng đồng Việt Nam, di sản không chỉ là hiện vật của quá khứ mà còn là vật thiêng gắn liền với tâm linh, ký ức và bản sắc. Giữ gìn tính thiêng của di sản cũng chính là giữ gìn căn cốt văn hóa và khơi dậy niềm tin cho thế hệ tương lai.
