| “Tiếp nối di sản” – Khám phá vẻ đẹp và mạch nguồn văn hóa phương Nam Việt Nam – UNESCO: Gắn kết vì di sản, phát triển vì cộng đồng Bảo tồn di sản sống – Nâng tầm Hoàng thành Thăng Long |
Những thách thức mới đặt ra trong bảo tồn di sản
 |
| Di sản thiên nhiên thế giới vịnh Hạ Long. |
Từ góc nhìn của bà Phạm Thị Thanh Hường, đại diện Văn phòng UNESCO tại Việt Nam, các di sản gắn liền với cộng đồng cư dân sinh sống trong vùng lõi di sản thường đối mặt với xung đột ngày càng gia tăng giữa nhu cầu bảo tồn và phát triển. Việc tập trung bảo vệ giá trị nổi bật toàn cầu của di sản với cách tiếp cận chú trọng vào sự nguyên gốc của các thành tố vật thể có thể dẫn tới việc buộc phải di dời cư dân ra khỏi vùng lõi di sản. Điều này khiến vai trò và tiếng nói của cộng đồng dân cư địa phương bị xem nhẹ, trong khi họ là chủ thể văn hóa quan trọng trong việc truyền lại và duy trì giá trị di sản một cách bền vững.
Điều này đặc biệt phổ biến tại các khu di sản thiên nhiên, nơi mà các tiêu chí xác định giá trị nổi bật toàn cầu thường thiên về yếu tố tự nhiên hơn là con người và văn hóa. Thực trạng này đòi hỏi một cách nhìn nhận mới trong việc bảo tồn nhằm gắn kết quyền lợi và trách nhiệm của cộng đồng trong quá trình phát triển bền vững.
Việt Nam đã nỗ lực không ngừng trong việc điều chỉnh và hoàn thiện hệ thống pháp lý để phù hợp với các công ước quốc tế về di sản. Luật Di sản Văn hóa năm 2024, có hiệu lực từ 1/7/2025, đã làm rõ quyền và trách nhiệm của các chủ thể văn hóa, bao gồm cộng đồng, cá nhân và nhóm cá nhân. Theo bà Phạm Thị Thanh Hường, việc tạo điều kiện cho cộng đồng tham gia một cách thực chất vào quản lý di sản, dựa trên quyền văn hóa, vừa là đòi hỏi nhân văn vừa là yếu tố then chốt để bảo tồn di sản một cách bền vững.
Bà nhấn mạnh rằng trong bối cảnh hiện nay, nhiều di sản đang chịu áp lực từ phát triển du lịch, đô thị hóa và biến đổi xã hội thì quyền văn hóa phải được đặt vào trung tâm chiến lược bảo tồn. Đây không chỉ là giá trị cần được bảo vệ mà còn là nền tảng để cộng đồng tiếp tục giữ vai trò chủ thể trong việc duy trì các thực hành văn hóa và gia tăng giá trị di sản. Khi người dân nhận thức được di sản gắn liền mật thiết với sinh kế và bản sắc, họ sẽ chủ động tham gia và có trách nhiệm trong quản lý và bảo vệ di sản.
Tiếp cận cộng đồng và giải pháp toàn diện cho bảo tồn di sản
 |
| Khu vực bậc thềm rồng điện Kính Thiên ngày nay. |
Chuyên gia trong lĩnh vực di sản đánh giá công tác quản lý và bảo tồn các khu di sản thế giới ở Việt Nam ngày càng đi vào chiều sâu thực chất, đảm bảo gìn giữ được các giá trị nổi bật toàn cầu và đóng góp vào phát triển bền vững. Thách thức lớn hiện nay là cân bằng hài hòa lợi ích giữa các bên liên quan thông qua hợp tác đa chiều, phân định rõ quyền hạn và trách nhiệm nhằm hướng tới mục tiêu chung bảo tồn di sản hiệu quả và bền vững.
Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia, PGS. TS. Đặng Văn Bài, cho rằng bảo tồn cần được triển khai theo hướng dựa vào cộng đồng, đúng tinh thần các công ước quốc tế có liên quan. Ông nhấn mạnh cộng đồng không chỉ là đối tượng bị quản lý mà là chủ thể đa dạng: là người sáng tạo ra văn hóa, là chủ sở hữu di sản, là người thực hành, truyền dạy, biểu diễn và thụ hưởng các giá trị văn hóa. Việc ghi nhận vai trò đa chiều này sẽ giúp cộng đồng phát huy tối đa khả năng bảo tồn và phát huy giá trị di sản.
PGS. TS. Đặng Văn Bài cũng chỉ ra rằng bảo tồn di sản phải gắn liền với phát triển bền vững, tức là không chỉ ngăn chặn những ảnh hưởng tiêu cực đến di sản mà còn tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển kinh tế xã hội. Ông lấy ví dụ điển hình về sự hỗ trợ của UNESCO trong việc khôi phục không gian văn hóa tâm linh tại điện Kính Thiên thuộc Hoàng thành Thăng Long – di sản thế giới tại Hà Nội. Dự án này kết hợp hài hòa giữa bảo tồn di sản vật thể và phi vật thể, đồng thời đảm bảo quyền văn hóa của cộng đồng cư dân địa phương.
Để thúc đẩy tiếp cận dựa vào cộng đồng trong bảo tồn, cần một giải pháp đồng bộ và tổng thể. Trước hết, việc xây dựng chương trình giáo dục di sản là quan trọng nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về quyền văn hóa, đồng thời tạo điều kiện huy động các nguồn lực xã hội tham gia bảo tồn. Ngoài ra, cần phát triển các mô hình trao quyền đa dạng cho cộng đồng trong quản lý di sản, từ tự quản lý cộng đồng, sự hướng dẫn của nhà nước, đến hợp tác giữa nhà nước và tư nhân.
Đặc biệt, phát triển du lịch cộng đồng theo hướng bền vững là một động lực quan trọng nhằm huy động nguồn lực xã hội tham gia bảo tồn di sản văn hóa. Việc này giúp kết hợp hiệu quả giữa bảo tồn các giá trị truyền thống và ứng dụng khoa học công nghệ hiện đại. PGS. TS. Đặng Văn Bài khẳng định cần luôn duy trì sự linh hoạt trong việc tìm kiếm sự cân bằng giữa việc bảo vệ tính nguyên gốc và giá trị nổi bật của di sản với nhu cầu phát triển của cộng đồng. Việc sử dụng công nghệ tiên tiến một cách phù hợp sẽ góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và bảo tồn.
