Hương vị dân dã mà đậm đà bản sắc
Đến với những bản làng của người Tày vào mùa lễ hội dễ dàng bắt gặp hình ảnh mâm xôi ngũ sắc đầy màu sắc được đặt trang trọng trên bàn cỗ. Món ăn tưởng chừng đơn giản ấy lại ẩn chứa nhiều tinh hoa từ cách chọn nguyên liệu, chế biến đến ý nghĩa văn hóa mà nó mang theo.
Người Tày từ lâu vốn nổi tiếng khéo léo và cầu kỳ trong chế biến ẩm thực. Với họ xôi ngũ sắc không chỉ là món ăn để thưởng thức mà còn là biểu tượng của sự đoàn kết, no đủ và niềm tin vào sự may mắn. Những hạt nếp nương căng tròn, thơm dẻo được bàn tay người phụ nữ Tày nhuộm thành năm màu rực rỡ: trắng, xanh, đỏ, vàng, tím – tượng trưng cho ngũ hành và hòa hợp của đất trời.
 |
| Đến với những bản làng của người Tày vào mùa lễ hội dễ dàng bắt gặp hình ảnh mâm xôi ngũ sắc đầy màu sắc được đặt trang trọng trên bàn cỗ. |
Người Tày thường lấy màu xanh từ lá dứa hay lá cơm xôi; màu vàng từ nghệ tươi hoặc hoa cây rừng; màu tím và đỏ từ lá nếp cẩm hay lá cây “cơ khẩu”; màu trắng giữ nguyên sắc ngọc của gạo. Tất cả đều là màu tự nhiên vừa đẹp mắt vừa an toàn lại có giá trị dược liệu tốt cho sức khỏe.
Cầu kỳ trong từng công đoạn chế biến
Để có một mâm xôi ngũ sắc đẹp mắt, hạt nếp trước tiên phải được lựa chọn kỹ càng. Người Tày thường dùng nếp nương, hạt to, căng, không gãy vụn, khi nấu sẽ cho vị dẻo thơm đặc trưng. Gạo sau khi vo sạch được chia thành từng phần và ngâm trong các loại nước màu tự nhiên được chiết xuất từ lá, củ, hoa rừng.
Khâu ngâm gạo là bước quan trọng để màu sắc thấm đều tạo nên độ tươi sáng cho xôi. Lá, củ tạo màu được giã nhỏ, đun sôi từ 20 – 30 phút rồi lọc lấy nước trong. Gạo được ngâm riêng với từng loại nước màu ít nhất vài tiếng, thường là qua đêm sau đó mới đem đồ.
Khi đồ xôi người Tày sử dụng chõ gỗ – một dụng cụ truyền thống. Hơi nước nóng lan tỏa khắp các tầng gạo làm hạt nếp chín đều, dẻo mà không dính. Nếu muốn đồ cùng lúc nhiều màu người ta sẽ dùng vỉ tre hoặc khung gỗ chia ngăn để ngăn cách tránh lẫn màu. Có những gia đình còn khéo léo dùng khuôn gỗ chia năm phần như cánh hoa ban vừa giữ màu riêng biệt vừa tạo hình mâm xôi đẹp mắt.
Mỗi chõ xôi thường nấu trong khoảng 40 phút. Khi xôi chín, mùi hương nếp nương quyện với hương lá rừng tạo nên hương vị khó quên. Xôi sau khi đồ xong thường được giữ ấm trong giỏ đan, nhờ vậy vẫn mềm dẻo trong nhiều giờ thậm chí để vài ngày mà không bị khô cứng.
Sự khéo léo của người phụ nữ Tày thể hiện trong từng chi tiết: giữ lửa đều, trình bày mâm xôi theo hình bông hoa, ruộng bậc thang hoặc núi nhiều tầng… Nhờ vậy, mâm xôi ngũ sắc không chỉ ngon miệng mà còn đẹp mắt như một tác phẩm nghệ thuật dân gian.
Biểu tượng văn hóa và tâm linh
Xôi ngũ sắc của người Tày không đơn thuần là một món ăn. Năm màu sắc ẩn chứa những ý nghĩa nhân sinh sâu sắc: trắng là kim, biểu tượng của sự trong sáng và chân thành; xanh là mộc, tượng trưng cho núi rừng và khát vọng hòa bình; đỏ là hỏa, mang tinh thần đoàn kết và sức sống; vàng là thổ, đại diện cho sự no đủ, phồn thịnh; tím là thủy, thể hiện tình yêu thủy chung, vĩnh cửu.
 |
| Xôi ngũ sắc của người Tày không đơn thuần là một món ăn. |
Mâm xôi ngũ sắc thường được bày ở vị trí trung tâm trong mâm cỗ cúng tổ tiên thể hiện sự trang trọng, tôn kính. Đó không chỉ là sự tri ân đối với ông bà mà còn là ước vọng về một năm mới bình an, hạnh phúc, mùa màng bội thu. Với người Tày, mâm xôi không chỉ làm đẹp mâm cỗ mà còn như một sợi dây gắn kết cộng đồng, khẳng định bản sắc văn hóa riêng.
Sự hòa quyện giữa ẩm thực và đời sống
Không chỉ mang ý nghĩa tâm linh, xôi ngũ sắc còn thực sự hấp dẫn ở hương vị. Hạt xôi dẻo thơm, béo ngậy, hòa quyện cùng màu sắc bắt mắt khiến ai đã một lần thưởng thức khó có thể quên. Xôi ngũ sắc thường được ăn kèm với cá nướng, thịt nướng, gà đồi hoặc đơn giản chỉ với muối vừng. Dù kết hợp theo cách nào món ăn cũng gợi lên dư vị núi rừng đặc trưng.
Điều đặc biệt là tất cả màu sắc của xôi đều được tạo nên từ lá, củ tự nhiên, không chỉ an toàn mà còn tốt cho sức khỏe. Người Tày tin rằng ăn xôi ngũ sắc trong những ngày trọng đại sẽ mang lại may mắn, sự thuận lợi và bình an cho cả năm.
Với du khách, thưởng thức miếng xôi ngũ sắc mềm dẻo, ngắm nhìn sắc màu rực rỡ như cánh hoa rừng là trải nghiệm khó quên, gợi nhớ hương vị núi rừng và tình người Tuyên Quang.
Bản sắc văn hóa bền lâu
Ngày nay, dù đời sống hiện đại mang đến nhiều món ăn mới nhưng xôi ngũ sắc vẫn giữ vị trí quan trọng trong đời sống tinh thần của người Tày. Không chỉ xuất hiện trong ngày Tết, lễ hội, cưới hỏi, món ăn này còn được giới thiệu đến du khách trong các chương trình quảng bá văn hóa, trở thành “đại sứ ẩm thực” của vùng đất Tuyên Quang
Mỗi mâm xôi ngũ sắc là sự kết tinh của đất trời, của bàn tay lao động cần cù, sáng tạo. Nó không chỉ phản ánh sự gắn bó giữa con người với thiên nhiên mà còn minh chứng cho khát vọng đoàn kết, no đủ, hạnh phúc của cộng đồng.
 Gỏi cá Nam Ô - Tinh hoa ẩm thực và niềm tự hào của người dân Đà Nẵng |
 Ba món ẩm thực Hà Nội được vinh danh di sản quốc gia |
 Khám phá 6 món di sản quốc gia tại Hà Nội dịp Quốc khánh |
