Niềm tự hào của người làm tranh Đông Hồ
Có dịp tìm về làng tranh Đông Hồ (nay thuộc phường Song Hồ, thị xã Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh) vào tháng cuối cùng của năm 2024, nhóm phóng viên chúng tôi với mong muốn tìm hiểu, khám phá những nét đẹp văn hoá truyền thống được lưu giữ bao đời nay.
Được sự giới thiệu của cán bộ phường Song Hồ, chúng tôi men theo cung đường đê tìm đến nhà của vợ chồng Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Oanh, Nguyễn Hữu Hoa. Trước mắt chúng tôi là một không gian đậm chất truyền thống, Nghệ nhân Nguyễn Thị Oanh vẫn đang mải miết in màu các bức tranh Đông Hồ.
 |
| Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Oanh đang miệt mài tô điểm cho bức tranh Đông Hồ. |
Bất cứ ai muốn tìm hiểu về tranh Đông Hồ là vợ chồng Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Oanh bày tỏ sự thích thú. Bởi tranh dân gian Đông Hồ không chỉ giúp gia đình nghệ nhân phát triển về mặt kinh tế mà ở đó là cả một kho tàng lịch sử, văn hoá cần phải bảo tồn, lưu truyền đến mai sau.
Trò chuyện với chúng tôi, nghệ nhân Nguyễn Hữu Hoa tỏ rõ sự tự hào vì gia đình ông là gia đình có truyền thống 7 đời làm tranh dân gian Đông Hồ, cụ thân sinh ra ông Hoa là nghệ nhân ưu tú Nguyễn Hữu Sam.
Tranh Đông Hồ rất phong phú và đa dạng. Trước đây chỉ có 2 loại cơ bản: tranh in, tranh vừa in vừa vẽ nhưng trải qua các giai đoạn làm tranh hết sức cầu kỳ và tỉ mỉ, nhất là phần in màu. Mỗi một màu in 1 lần, tranh 5 màu là 5 lần in. Tranh vừa in vừa vẽ là loại tranh in xong rồi vẽ điển hình là tranh "Tứ Quý". Ngày nay có thêm một số loại tranh khác nữa như vẽ tay hoàn toàn mới xuất hiện từ khoảng 10 năm trở lại đây, tranh gỗ.
Ông Hoa chia sẻ thêm: "Ngày xưa, nhà tranh vách nứa thường có diện tích nhỏ hẹp chỉ treo tranh nhỏ là vừa thôi nhưng bây giờ không gian nhà rộng hơn nên nhiều người có nhu cầu treo tranh lớn hơn với tranh khổ 50*70, 70*100, 60*80".
 |
| Ông Nguyễn Hữu Hoa đang giới thiệu cho khách tham quan những bức tranh ấn tượng của bà Oanh. |
Tranh dân gian Đông Hồ còn có điểm đặc trưng riêng biệt là ở chất liệu làm tranh và cách in tranh. Giấy làm tranh Đông Hồ gọi là giấy điệp, được làm thủ công từ vỏ cây dó, lớp điệp làm từ vỏ sò điệp. Bột điệp tạo cho nền giấy một màu trắng sáng trong, lấp lánh, tôn màu khi in, có ưu điểm nhẹ, mỏng, dai, dễ hút màu, chống được vi khuẩn, mối mọt và rất bền.
Sắc màu sử dụng trong tranh được lấy hoàn toàn từ thiên nhiên, cây cỏ. Màu trắng được lấy từ vỏ điệp, màu đen từ than lá tre, màu xanh lục tạo tác từ gỉ đồng hoặc lá tràm mua từ Cao Lạng. Màu vàng chiết suất từ hoa hòe, quả giành giành. Màu đỏ từ sỏi son hoặc gỗ vang. Đây là những gam màu cơ bản, không pha trộn. Nhất là màu trắng của mai điệp có độ phản quang rất tốt nên màu tranh in ra bắt mắt, tạo cảm hứng cho người xem tranh.
Tranh dân gian Đông Hồ có giá trị nghệ thuật độc đáo với những thủ pháp thể hiện mang đậm chất dân gian. Các bức tranh toát lên những đặc trưng thẩm mỹ và quan niệm nghệ thuật thuần phác của người nghệ nhân dân gian.
Mang hơi thở của thời đại, đậm đà bản sắc dân tộc
Tranh dân gian Đông Hồ vừa chân chất, gần gũi, vừa sâu sắc, triết lý, được lưu truyền từ đời này qua đời khác, đến nay đã trở thành một di sản văn hóa quý giá của dân tộc.
 |
| Tranh dân gian Đông Hồ chứa đựng những nội dung tư tưởng sâu sắc. |
Tranh dân gian Đông Hồ chứa đựng những nội dung tư tưởng sâu sắc, những ý nghĩa nhân sinh sâu xa. Trước hết, đó là những ước mơ, khát vọng từ những điều bình thường, giản dị nhất tới những điều thiêng liêng, cao quý nhất, như cầu mong mưa thuận gió hòa, cuộc sống ấm no, hạnh phúc đến những quan niệm nho giáo về đạo lý, lẽ sống ở đời. Tranh Đông Hồ rất chú trọng giáo dục truyền thống văn hóa, tinh thần thượng võ, ý chí quật cường của cha ông trong lịch sử dựng nước và giữ nước. Tranh Đông Hồ cũng luôn đề cao truyền thống hiếu học, tôn sư trọng đạo, tôn vinh người hiển đạt của văn hóa Việt Nam. Đặc biệt, tranh dân gian Đông Hồ có tính giáo huấn sâu sắc, luôn đả phá những thói hư, tật xấu, đề cao những giá trị nhân văn, lên án tầng lớp thống trị hoặc các thế lực ngoại xâm.
Trong cuộc sống đương đại, tranh dân gian Đông Hồ vẫn có những đóng góp vào sự phát triển chung của mỹ thuật Việt Nam, cung cấp những chủ đề, môtip, hình thức thể hiện và tạo nguồn cảm hứng cho các nhà văn, họa sĩ, nghệ sĩ trẻ. Những ai yêu quý dòng tranh này luôn tìm được một nét Kinh Bắc, một nét dân gian lưu giữ hồn dân tộc trong những nét tranh tươi trong.
Cần bảo tồn, phát huy giá trị làng tranh Đông Hồ
Cùng với sự thay đổi mạnh mẽ của các điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội, hiện nay, nghề tranh dân gian Đông Hồ cũng giống như bao làng nghề truyền thống khác, Mặc dù mang nhiều giá trị truyền thống nhưng cũng đang phải đối mặt với nguy cơ mai một rất cao, thậm chí là biến mất (vì sức ép của nền kinh tế thị trường). Được biết, làng tranh Đông Hồ có 17 dòng họ làm tranh nhưng đến nay chỉ còn 3 gia đình nghệ nhân còn đau đáu, gắn bó với nghề làm tranh.
 |
| Mỗi một bức tranh đều mang một ý nghĩa riêng. |
Theo chia sẻ của đồng chí Nguyễn Xuân Định – chủ tịch UBND phường Song Hồ chia sẻ: Nhằm bảo tồn và phát huy giá trị nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, hàng năm, các sở ban ngành tỉnh Bắc Ninh cũng thường tổ chức các chương trình, phiên chợ quảng bá tranh dân gian Đông Hồ nhằm hỗ trợ nhân dân địa phương và phục vụ du khách thập phương. Bên cạnh đó, tỉnh Bắc Ninh đã xây dựng Trung tâm Bảo tồn tranh dân gian Đông Hồ, trưng bày hơn 1.000 tài liệu, hiện vật được nghiên cứu, sưu tầm từ các gia đình nghệ nhân và nhân dân địa phương.
Bằng sự quyết tâm của cả hệ thống chính trị và niềm mong mỏi của nhân dân về bảo tồn, phát triển giá trị nghề làm tranh và dòng tranh quý này, năm 2013, Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ được công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia.
Đặc biệt, vào tháng 3/2020, Việt Nam đệ trình UNESCO hồ sơ "Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ" để xem xét ghi vào Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp và dự kiến được xem xét tại Kỳ họp lần thứ 19 của Ủy ban liên chính phủ Công ước UNESCO về bảo vệ Di sản Văn hóa phi vật thể vào năm 2024.
Dù tranh dân gian Đông Hồ đứng trước hiện trạng bị mai một. Nhưng với những người có niềm yêu thích đặc biệt với tranh Đông Hồ, những ngày Tết phải có bức tranh treo trong nhà thì mới trọn vẹn. Mỗi bức tranh mang một ý nghĩa riêng, chơi tranh không chỉ bởi vẻ đẹp mà còn phải hiểu ý nghĩa sâu xa mà nghệ nhân gửi gắm trong từng tác phẩm.
Bởi lẽ đó, tranh Đông Hồ đi vào chiều sâu tâm thức của người Việt và trở thành thú vui tao nhã. Ngoài tô điểm cho không gian gia đình, tranh dân gian Đông Hồ còn được chọn làm quà tặng cho người thân, bạn bè vào dịp Tết. Dù rằng tranh Đông Hồ không còn vị trí độc tôn như xưa nhưng vẫn là hồn cốt văn hóa với người dân Hà Thành mỗi độ Tết đến xuân về.
