 |
| Chè của HTX Phìn Hồ đã được đăng ký sở hữu trí tuệ. |
Rào cản SHTT cản trở HTX OCOP phát triển
Hợp tác xã (HTX) đóng vai trò then chốt trong Chương trình Mỗi xã một sản phẩm (OCOP), là nơi lưu giữ tinh hoa sản xuất và bí quyết truyền thống, góp phần nâng tầm sản phẩm nông thôn Việt. Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, đến tháng 9/2025, cả nước đã có 17.400 sản phẩm OCOP đạt từ 3 sao trở lên, thuộc hơn 9.300 chủ thể, tăng 8.400 sản phẩm so với năm 2022. Trong đó, gần 50% chủ thể sản phẩm OCOP là các HTX, thể hiện rõ năng lực tập hợp, tổ chức và phát triển thị trường của khu vực kinh tế tập thể.
Những sản phẩm OCOP thường gắn liền với bí quyết công nghệ, quy trình chế biến, công thức truyền thống được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Đây là điểm khác biệt tạo nên giá trị vượt trội, hình thành thương hiệu cho sản phẩm trên thị trường. Tuy nhiên, trong bối cảnh hội nhập toàn cầu, quyền sở hữu trí tuệ (SHTT) là công cụ pháp lý tối thượng để bảo vệ lợi thế cạnh tranh, nhưng nhiều HTX vẫn chưa khai thác triệt để.
Theo Cục Sở hữu trí tuệ, số lượng đơn đăng ký nhãn hiệu, sáng chế, giải pháp hữu ích của doanh nghiệp tăng, nhưng tỷ lệ đăng ký của HTX vẫn khiêm tốn. Nhiều sản phẩm OCOP đạt chuẩn 3-4 sao chưa có bảo hộ SHTT đầy đủ, hoặc chỉ dừng ở mức cơ bản, thiếu sự bảo vệ toàn diện. Điều này đặt ra thách thức lớn khi các sản phẩm truyền thống dễ bị sao chép, giảm giá trị thương hiệu. Nguyên nhân nằm ở rào cản hệ thống và nội tại của HTX.
Quy trình đăng ký SHTT, đặc biệt nhãn hiệu ở nước ngoài, sáng chế hay chỉ dẫn địa lý, tốn kém đáng kể về chi phí dịch vụ tư vấn và duy trì. Với mô hình vốn eo hẹp, nhiều HTX phải ưu tiên duy trì chất lượng sản xuất và tìm kiếm thị trường đầu ra. Đại diện HTX Chè Phìn Hồ (Tuyên Quang) cho biết, một hồ sơ đăng ký quốc tế có thể tốn hàng trăm triệu đồng – tương đương chi phí mở rộng sản xuất cả năm. Bên cạnh đó, nhận thức về vai trò chiến lược của SHTT tại nhiều HTX nông thôn còn hạn chế.
Họ tập trung sản xuất, bỏ qua bảo vệ pháp lý, hoặc e ngại việc công bố sáng chế, giải pháp hữu ích sẽ làm lộ bí quyết. Thực tế, bảo hộ SHTT chính là công cụ duy nhất để ngăn sao chép, và việc giữ kín bí quyết mà không đăng ký chỉ khiến sản phẩm dễ tổn thương hơn. Một vấn đề khác là thủ tục đăng ký SHTT vẫn phức tạp, đòi hỏi kiến thức chuyên môn và khả năng tiếp cận tư vấn pháp lý chuyên nghiệp. Đây là rào cản lớn với HTX nhỏ, vốn chưa sẵn sàng hoặc chưa có đủ nguồn lực để tiếp cận các dịch vụ này.
Giải pháp nâng cao bảo hộ SHTT cho HTX
 |
| Chỉ khi HTX nắm vững SHTT, lợi thế cạnh tranh của sản phẩm OCOP mới được bảo vệ, đồng thời góp phần bảo vệ 50% tài sản trí tuệ quốc gia đang nằm trong các HTX. |
Để HTX phát huy hết vai trò trong OCOP, nhà nước cần xây dựng cơ chế hỗ trợ tài chính đặc thù cho đăng ký SHTT. Có thể triển khai quỹ hỗ trợ phí đăng ký cho chủ thể OCOP đạt từ 3 sao trở lên, kèm theo chương trình tư vấn pháp lý miễn phí hoặc ưu đãi tại địa phương. Đồng thời, thủ tục cần được đơn giản hóa cho đối tượng là kinh tế tập thể, giúp các HTX dễ dàng tiếp cận và thực hiện bảo hộ. Song song đó, tập huấn nâng cao nhận thức chiến lược là giải pháp quan trọng. HTX cần hiểu rằng SHTT không chỉ là giấy tờ, mà là công cụ đầu tư giúp tăng giá bán, tạo rào cản cạnh tranh và mở rộng thị trường xuất khẩu.
Các ví dụ điển hình như Bưởi Đoan Hùng, Chè Phìn Hồ hay Nước mắm Phú Quốc chứng minh rằng, khi được bảo hộ, giá trị sản phẩm được nâng cao, lợi nhuận của người sản xuất cũng tăng theo. Ngoài ra, cần có hỗ trợ chuyên môn trong khai thác SHTT, từ khâu xác định đối tượng bảo hộ đến đăng ký quốc tế, giúp HTX yên tâm công bố sáng chế, giải pháp hữu ích mà không lo lộ bí quyết. Đây là cách để biến những bí quyết truyền thống thành tài sản trí tuệ, vừa bảo vệ quyền lợi HTX, vừa nâng tầm thương hiệu OCOP Việt Nam.
Chỉ khi HTX nắm vững SHTT, lợi thế cạnh tranh của sản phẩm OCOP mới được bảo vệ, đồng thời góp phần bảo vệ 50% tài sản trí tuệ quốc gia đang nằm trong các HTX. Đầu tư vào SHTT chính là đầu tư cho tương lai kinh tế nông thôn, đảm bảo phát triển bền vững cho sản phẩm OCOP, giúp Việt Nam hội nhập sâu rộng trên thị trường toàn cầu. Trong bối cảnh này, sự phối hợp giữa HTX và cơ quan quản lý là yếu tố quyết định.
HTX phải chủ động khai thác và bảo vệ SHTT, trong khi nhà nước cần cung cấp công cụ hỗ trợ tài chính, pháp lý và nâng cao nhận thức chiến lược, tạo điều kiện cho kinh tế tập thể trở thành trung tâm sáng tạo và bảo vệ tri thức bản địa. Có thể thấy, việc khai thác và bảo vệ SHTT cho HTX không chỉ là bảo vệ quyền lợi riêng, mà còn là bảo vệ giá trị chung của OCOP Việt Nam.
Khi các bí quyết truyền thống được pháp luật bảo hộ vững chắc, chúng sẽ trở thành lá chắn bảo vệ thương hiệu và lợi thế cạnh tranh, biến những “kho tàng” tri thức bản địa thành nguồn lực phát triển bền vững. HTX giữ vai trò linh hồn trong OCOP, gìn giữ bí quyết truyền thống và nâng tầm sản phẩm nông thôn. Thế nhưng, nếu lá chắn quyền sở hữu trí tuệ vẫn bỏ trống, những giá trị quý giá này dễ bị tổn thương. Việc đầu tư SHTT chính là đầu tư cho tương lai, giúp sản phẩm OCOP vững mạnh, nâng cao thương hiệu Việt trên thị trường toàn cầu.
