Từ trò chơi con trẻ đến lễ hội làng
 |
| Góp mặt trong các đội thi không chỉ là các thanh niên mà có cả những người trung niên khỏe mạnh. |
Pháo đất là một trò chơi dân gian có từ lâu đời và được người dân thôn quê bảo tồn bằng cách truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Xã hội phát triển, mặc dù lớp trẻ được tiếp xúc với nhiều trò chơi hiện đại, nhưng đấu pháo đất vẫn tồn tại ở một số vùng quê trên địa bàn tỉnh Hải Dương. Di sản văn hóa này thực sự được thể hiện trọn vẹn mỗi khi làng vào hội và trong các lễ hội lớn ở tỉnh Hải Dương.
Về với lễ hội đền Tranh và lễ hội đình Trịnh Xuyên những ngày tháng Hai âm lịch, người dân, du khách như bị cuốn vào không khí sôi động của hội thi pháo đất. Góp mặt trong các đội thi không chỉ là các thanh niên mà có cả những người trung niên khỏe mạnh.
Thể lệ thi, thường mỗi chạ (tức đội) tham gia sẽ chọn 20 pháo thủ chính thức và 6 dự bị, thi đấu 4 dây pháo. Mỗi dây được gieo 20 pháo/20 pháo thủ, có khoán giờ. Thành tích được tính bằng tổng chiều dài của manh pháo (đo theo đường thẳng từ đầu này đến đầu kia) của cả 4 dây (tức 4 lượt thi). Pháo đánh xuống, manh văng ra nhưng bị đứt đoạn gọi là pháo bị bổ, pháo đánh xuống nằm im gọi là pháo xịt đều không được tính điểm.
Còn về kỹ thuật chọn đất làm pháo rất công phu, phải là đất triều củ, không lẫn tạp chất. Sau khi lấy về phải dùng liềm để thái, sau đó nhào nện kỹ. Trước mỗi mùa lễ hội, các đội pháo phải thăm đất, chọn chỗ, làm lễ xin phép thổ địa, thổ thần. Sau khi lấy về, đất được lọc, nhồi, nặn theo bí quyết riêng của từng nơi để được loại đất vừa dẻo vừa mịn, không dính tay khi làm pháo.
 |
| Kỹ thuật làm pháo và gieo pháo là yếu tố then chốt để giúp pháo có thước dây cao nhất. |
Theo nghệ nhân các làng pháo ở Hải Dương, khi vào cuộc chơi, các pháo thủ giẫm lên miếng đất cho thành hình bầu dục rồi sau đó dùng tay nặn. Khâu làm manh hay (viền mép pháo) cũng rất công phu. Pháo thủ dùng khăn vải thấm nước, rồi vắt khô để lau mép pháo, dùng hai tay bấm manh pháo cho đều. Tiếp đó dùng dao bằng cật tre khía sâu vào rãnh của manh cho đứt hẳn rồi lại dùng đất phủ kín vết cắt đó. Ở phần mõm pháo, pháo thủ rạch một đường ngắt manh, nơi để manh pháo bung ra... Trung bình pháo đất nặng khoảng 70-80kg.
Sau đó, pháo thủ chính phụ trách thực hiện động tác gieo quả pháo xuống đất. Khi gieo, pháo thủ phải chân mở bằng vai, dồn lực vào hai gối, hai nách khép, sau đó dùng lực của hai cánh tay để tán pháo, rồi mới gieo xuống. Để gieo pháo tốt, pháo thủ phải rèn luyện rất công phu cả về sức khỏe và kinh nghiệm. Manh pháo văng xuống càng dài, tiếng hò reo và vỗ tay càng lớn. Tiếng “nổ” của quả pháo mỗi lần được gieo xuống cộng hưởng với sự cổ vũ của khán giả tạo nên không khí náo nhiệt tưng bừng. Sau mỗi lần thi đấu, đất được thu lại, gói kín và chôn xuống đất để mùa sau đào lên, vì công làm đất rất vất vả, khó khăn.
Pháo thủ Nguyễn Văn Chiễu, thành viên đội pháo thôn Do Nghĩa - đội vô địch tại hội thi pháo đất lễ hội đình Trịnh Xuyên hai năm liền (năm 2024 và 2025) chia sẻ: "Tôi biết đến pháo đất từ bé và mê say đến nay, hầu như không năm nào bỏ lỡ hội thi. Đầu tiên, tôi chỉ đến hội làng xem các cụ đánh pháo. Về sau, tôi và anh em khác được các cụ chỉ bảo cách chơi, cách lấy đất, làm đất. Trước kia, đất chỉ dùng một năm nhưng những năm gần đây, chúng tôi bảo quản kỹ và đã dùng được 4 năm”.
Cùng với đó, pháo thủ Nguyễn Đức Bôn - đội trưởng đội pháo đất thôn Trịnh Xuyên cũng cho biết, gia đình ông có 9 người, tất cả đều biết chơi pháo đất, kể cả phụ nữ.
Ông Bôn năm nay đã 55 tuổi nhưng vẫn rất say mê bộ môn này. Lý giải về sức hấp dẫn của trò chơi pháo đất, ông Bôn cho biết, không chỉ mang lại sức khỏe cho người dân, trò chơi và hội thi pháo đất còn là chất keo làm gia tăng tình đoàn kết giữa các làng, xã. Đội pháo thôn Trịnh Xuyên có hơn 30 thành viên. Từ năm 2011 đến nay, đội pháo Trịnh Xuyên đã 8 lần vô địch Hội thi do tỉnh tổ chức. Bí quyết để vô địch là các thành viên tập luyện rất bền bỉ. Trong đội, anh em rất gắn kết và hiểu ý nhau...
Các sự tích về trò chơi pháo đất ở Hải Dương
 |
| Trò chơi pháo đất cũng thể hiện kinh thần toàn kết, giao lưu học hỏi... |
Pháo đất là trò chơi dân gian lâu đời xuất phát từ các vùng nông thôn ở Hải Dương thường được diễn ra từ đầu năm đến hết tháng 4 âm lịch. Những trận đấu pháo thường niên giữa các làng thường được tổ chức ở sân kho, sân đình vào các ngày rằm và mùng 1 hàng tháng. Hiện ở Hải Dương, nhiều làng bảo tồn được di sản văn hóa đặc sắc này như: Nghĩa An, Ứng Hòe, Tân Quang (Ninh Giang), Đức Xương (Gia Lộc), Minh Đức, Quang Khải (huyện Tứ Kỳ)… Thi pháo đất thường được các địa phương tổ chức vào dịp lễ hội tháng Giêng đến hết tháng Ba âm lịch.
Có 2 sự tích nói về trò chơi pháo đất ở Hải Dương. Trong đó, có truyền thuyết kể rằng, thời Hai Bà Trưng đánh giặc, giữ nước, khi các tướng mang quân truy đuổi giặc qua vùng đất ở Hải Dương xưa (như Tứ Kỳ, Ninh Giang...), thấy trẻ em nặn pháo đất bằng bàn tay để chơi và đấu với nhau, thường phân định thắng thua bằng việc khi đánh xuống, quả pháo nổ và bị thủng ở giữa nhiều hay ít. Thấy trò chơi lạ, các tướng liền tổ chức cho binh lính học và chơi. Thấy pháo nặn càng to, tiếng nổ càng lớn, họ liền cho binh lính nặn pháo cực to, gieo xuống tiếng nổ âm vang. Sau, người dân cũng đã dùng chính tiếng nổ của pháo đất để nghi binh và áp đảo tinh thần của giặc...
Bên cạnh đó, cũng có truyền khác tương truyền rằng, trong trận đánh giặc Nguyên Mông năm 1288, voi chiến của Trần Hưng Đạo đi đánh trận bị sa lầy ở sông Hóa (một đoạn sông Luộc vùng Ninh Giang, Tứ Kỳ-Hải Dương, giáp Thái Bình-Hải Phòng bây giờ). Để cứu con voi chiến của Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn, nhân dân đã ném đất xuống khúc sông Luộc để voi thoát lên. Về sau, những lúc nông nhàn, người dân thường tụ tập diễn lại cảnh này.
 |
| Nhiều người tin rằng tiếng pháo càng to, năm đó mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, bội thu. |
Về ý nghĩa chung nhất, đây là một trò chơi dân gian mang nhiều ý nghĩa sâu sắc, thể hiện tinh thần thượng võ của một dân tộc với hàng ngàn năm lịch sử chống giặc-giữ nước. Thông qua đó để trai tráng rèn luyện sức khỏe và ý chí hoặc để kỷ niệm những ngày đuổi giặc… Có nơi tổ chức thi pháo đất trong lễ hội cầu mùa… Vì vậy mà từ xưa đến nay, Hội pháo đất ở Hải Dương cho dù được tổ chức ở cấp nào vẫn luôn thu hút và gây hứng thú đặc biệt đối với người xem ở các lứa tuổi. Trong các hội thi, tiếng pháo nổ to sẽ dự báo mùa mùa màng bội thu, công việc thuận lợi.
Năm 2023, pháo đất xã Nghĩa An được tỉnh Hải Dương công nhận là sản phẩm OCOP 4 sao thuộc lĩnh vực văn hóa, du lịch. Nghệ nhân Nguyễn Đức Bôn chia sẻ, "từ khi trò chơi pháo đất của địa phương được công nhận là OCOP 4 sao, mọi người rất phấn khởi. Cùng các đơn vị văn nghệ của thị trấn Ninh Giang, rối nước xã Hồng Phong, trò chơi pháo đất của xã Nghĩa An cùng biểu diễn đã làm phong phú thêm sản phẩm du lịch cho địa phương, thu hút du khách".
Các hội thi pháo đất đều nhận được sự ủng hộ tinh thần và vật chất của người dân, du khách đến xem. Đại diện đội pháo đất thôn Trịnh Xuyên cho rằng, để duy trì được môn này, các địa phương rất cần sự hỗ trợ. Đội rất vui mừng vì mới đây, ngành Văn hóa Thể thao và Du lịch của tỉnh đã về khảo sát, hướng dẫn địa phương hoàn thiện hồ sơ để nhận hỗ trợ của tỉnh thời gian tới. Tin tưởng với sự quan tâm của ngành Văn hóa Thể thao và Du lịch, các cấp chính quyền địa phương, trò chơi pháo đất - nét đẹp văn hóa trong lễ hội ở các miền quê Ninh Giang, Hải Dương sẽ được gìn giữ, phát triển.
