 |
| Vườn quýt hoi đang vào vụ chín ở thung lũng Kho Mường. Ảnh: Hoàng Đông |
Thung lũng Kho Mường, xã Pù Luông (huyện Bá Thước cũ), Thanh Hóa, là một khu vực được bao quanh bởi núi đá vôi dựng đứng, khí hậu khắc nghiệt. Trước đây, đời sống của người dân nơi đây chỉ trông vào việc trồng ngô, sắn. Hai loại cây đặc trưng là quýt hoi và cam bản địa đã trở thành "cây thoát nghèo" quan trọng, mang lại nguồn thu ổn định, giúp nhiều gia đình vùng cao vươn lên ổn định cuộc sống. Trong suốt hơn trăm năm qua, quýt hoi – một loài cây mọc tự nhiên trên sườn núi Pù Luông – đã bén rễ và thích nghi với điều kiện tự nhiên khắc nghiệt của vùng đệm Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Luông. Nhận thấy tiềm năng kinh tế từ các giống cây bản địa này, nhiều hộ dân mạnh dạn chuyển đổi cơ cấu cây trồng.
Ông Ngân Văn Hiên (64 tuổi, SN 1960) là người tiên phong trong vùng. Năm 1997, ông Hiên mạnh dạn bỏ gần 3 ha nương ngô, sắn để trồng thử 30 gốc quýt hoi và cam bản địa. Ông Hiên kể: “Không ngờ cây bén rễ nhanh, quả sai, hương thơm đặc trưng nên gia đình càng có động lực mở rộng. Giờ tôi đã có hơn 700 gốc”. Hiện tại, ông đã sở hữu hơn 700 gốc cây. Hiện trang trại của ông Hiên đạt sản lượng khoảng 20 tấn quả các loại trong vụ mùa năm nay, chủ yếu là cam giấy, quýt hoi và cam Cao Phong. Với giá bán trung bình 20.000 đồng/kg, trang trại mang về cho gia đình ông hàng trăm triệu đồng – mức thu nhập hiếm có ở khu vực vùng đệm Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông, giúp gia đình ông thoát khỏi cảnh khó khăn. Bên cạnh cam giấy bản địa có vị chua thanh đặc trưng, ông Hiên còn trồng thêm cam Cao Phong để mở rộng thị trường tiêu thụ.
Theo người dân địa phương, quýt hoi – quả nhỏ, thơm gắt, ăn "đậm lưỡi, mát họng” – từ lâu đã được người Thái ở Bá Thước dùng làm thuốc trị ho, hen, còn lá thì để nấu món truyền thống. Vỏ quýt được làm trà, ngâm mật ong, ủ rượu, trở thành sản vật đặc trưng thu hút du khách. Vỏ quýt tạo hương thơm đặc biệt cho nhiều món ăn truyền thống. Có thể nói, quýt hoi được xem là vị thuốc dược liệu và gia vị. Những năm gần đây, Pù Luông trở thành điểm đến yêu thích của du khách trong lẫn ngoài nước. Mùa quýt chín, nhiều đoàn trekking và du lịch cộng đồng ghé thăm vườn, trải nghiệm hái quýt và thưởng thức sản phẩm bản địa.
Chị Lê Quỳnh Anh, du khách Hà Nội, cho biết chuyến đi Pù Luông cuối tuần khiến chị bất ngờ vì hương vị đặc biệt của quýt hoi. Chị chia sẻ: “Quýt nhỏ nhưng thơm nức, bóc ra đã thấy mùi núi rừng. Tôi thích nhất là được tự tay hái rồi ngồi nhìn mây trôi giữa thung lũng Kho Mường. Cảm giác rất khác so với những vùng du lịch đông đúc”. Chị Quỳnh Anh cũng mua thêm trà vỏ quýt và rượu quýt hoi làm quà và nhận xét: “Sản vật ở đây mang câu chuyện của người bản địa, mua về vừa dùng vừa như mang cả hương núi về thành phố”.
Nhiều hộ mở thêm dịch vụ trải nghiệm hái quýt, gắn với các homestay Pù Luông, tạo nguồn thu kép. Anh Hà Chỉnh (xã Bá Thước) trồng hơn 2ha, bán dịp cận Tết cho thương lái trong tỉnh, thu khoảng 200 triệu đồng/năm. Nhận thấy rõ hiệu quả kinh tế từ loại cây này, nên nhiều gia đình ở Kho Mường đã nhân rộng mô hình trồng cây ăn quả, biến các ngọn đồi thành đồi cây trĩu quả, mang lại thu nhập ổn định. Các cây đầu dòng có tuổi đời hàng chục năm vẫn được bảo tồn và cho năng suất cao.
Nâng tầm thương hiệu sản phẩm bản địa
 |
| Ông Ngân Văn Hiên, một trong những người tiên phong nhận thấy giá trị của quả quýt hoi. Ảnh: Hoàng Đông |
Từ năm 2018, Sở Khoa học và Công nghệ Thanh Hóa đã triển khai dự án "Phục tráng và phát triển giống quýt Hoi Bá Thước" nhằm chuẩn hóa và nâng cao chất lượng sản phẩm. Dự án có quy mô trồng 3.000 cây tại thôn Ba (xã Bá Thước) và thôn Éo Kén (xã Pù Luông). Dự án đã chọn được cây đầu dòng, nhân giống F0, F1 phục vụ trồng thương phẩm. Người dân đã được tập huấn kỹ thuật cắt tỉa, bón phân đúng thời kỳ, phòng trừ sâu bệnh sinh học. Nhờ đó, chất lượng quýt ổn định, sản lượng tăng đều qua mỗi mùa.
Hiện nay, các vườn cây chủ yếu được chăm sóc theo kinh nghiệm truyền thống, hạn chế tối đa thuốc bảo vệ thực vật. Người dân dùng bẫy côn trùng, tạo môi trường sinh thái an toàn, giúp giữ được hương vị tự nhiên, đặc trưng của quả. Nhờ chính sách phục tráng giống, huyện Bá Thước hiện có 80ha quýt hoi, với gần 800 hộ trồng. Năng suất trung bình đạt 6 tấn/ha, thu nhập khoảng 90 triệu đồng/ha/năm. Vào mùa thu hoạch, quả được chế biến thành các sản phẩm thảo dược đặc trưng như vỏ quýt ngâm mật ong rừng hay rượu quýt hoi, thu hút khách du lịch.
Địa phương đang triển khai các giải pháp hỗ trợ nông dân như bao tiêu sản phẩm và phát triển các sản phẩm chủ lực từ quýt hoi và cam. Mục tiêu là xây dựng thương hiệu riêng cho quýt hoi Pù Luông, mở rộng thị trường tiêu thụ và phát triển kinh tế bền vững. Đại diện UBND xã Pù Luông cho biết, chính quyền địa phương cũng phối hợp doanh nghiệp bao tiêu sản phẩm, nhằm giúp người dân yên tâm nuôi trồng và phát triển nông nghiệp bền vững. Vị đại diện xã khẳng định: “Hiện quýt hoi đưa đi đâu cũng hết sớm, hầu như năm nào cũng không đủ sản lượng bán”.
Những trái quýt, quả cam trĩu cành tại Pù Luông là minh chứng sống động cho tinh thần lao động cần cù, sáng tạo và khát vọng vươn lên của người vùng cao, biến giống cây truyền thống thành cơ hội phát triển kinh tế mới. Bằng việc nhận ra lợi thế của các giống cây bản địa và áp dụng các chính sách khoa học kỹ thuật, người dân Pù Luông đã biến thứ quả nhỏ bé, mọc hoang dã trên núi rừng thành sản phẩm nông nghiệp chủ lực, nâng cao đời sống và góp phần xây dựng thương hiệu nông sản đặc trưng cho địa phương. Việc phát triển mô hình kinh tế nông nghiệp bền vững này không chỉ mang lại giá trị kinh tế cao mà còn bảo tồn được nguồn gen quý, gắn liền với bản sắc văn hóa của người Thái ở Bá Thước, tạo nên một chuỗi giá trị toàn diện từ sản xuất đến du lịch trải nghiệm.
