| Bảo tồn di sản sống – Nâng tầm Hoàng thành Thăng Long Giữ gìn di sản văn hóa – Chìa khóa phát triển bền vững Bảo tồn di sản, tạo nền cho du lịch cất cánh |
Thách thức bảo tồn trong không gian hành chính mới
 |
| Di tích cổ đang xuống cấp do vướng thủ tục hành chính sau sáp nhập đơn vị quản lý – thực trạng phổ biến đòi hỏi giải pháp kịp thời và đồng bộ. |
Việc sáp nhập các đơn vị hành chính cấp tỉnh theo lộ trình tinh gọn bộ máy không chỉ dẫn tới thay đổi tên địa danh hay cơ cấu quản lý, mà còn tác động sâu sắc đến lĩnh vực văn hóa – nơi mà di sản vật thể và phi vật thể luôn gắn bó mật thiết với từng địa phương cụ thể.
Theo Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch (VHTT&DL), các tên gọi gắn với di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, di tích quốc gia đặc biệt, di sản văn hóa phi vật thể… phải được giữ nguyên để bảo tồn yếu tố gốc cấu thành giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học. Tuy nhiên, địa danh đi kèm vẫn cần cập nhật theo đơn vị hành chính mới, đồng thời rà soát lại hồ sơ khoa học và điều chỉnh tên tổ chức quản lý liên quan để phù hợp với cơ cấu sau sắp xếp.
PGS.TS Bùi Hoài Sơn – Ủy viên thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội – nhận định: Đây là một quá trình phức tạp, đòi hỏi sự cẩn trọng và trách nhiệm cao. Bởi di sản văn hóa vốn luôn gắn với một địa danh cụ thể, mang đậm bản sắc của vùng đất. Khi địa giới hành chính thay đổi, nếu không cập nhật kịp thời và đầy đủ, sẽ dẫn tới nguy cơ sai lệch trong tra cứu, khó khăn trong quản lý, thậm chí gián đoạn các hoạt động tu bổ, phục hồi hoặc đề cử quốc tế.
Không chỉ dừng lại ở hồ sơ, việc nhận diện và ưu tiên bảo tồn di sản cũng có thể bị ảnh hưởng. Một lễ hội từng là “linh hồn” của một tỉnh, một loại hình nghệ thuật được đầu tư phục hồi, hay một di tích giữ vai trò biểu tượng – sau sáp nhập – có thể bị “chia sẻ ánh sáng” hoặc chìm khuất trong không gian hành chính rộng lớn hơn. Ưu tiên đầu tư sẽ có xu hướng dịch chuyển, ngân sách bị phân tán, cộng đồng có thể mất niềm tin vào việc gìn giữ giá trị truyền thống.
Thực tế cho thấy, không ít di tích đang trong quá trình tu bổ đã phải dừng lại vì vướng thủ tục hành chính. Khi đơn vị chủ quản thay đổi, hồ sơ chưa phù hợp với tên gọi mới, người có thẩm quyền phê duyệt điều chỉnh, quy hoạch vùng cũng phải cập nhật lại. Trong khi chờ các thủ tục hoàn tất, công trình có nguy cơ xuống cấp thêm, chi phí đội lên, và đáng lo hơn – ký ức cộng đồng về di sản bị bào mòn theo thời gian.
Cũng cần lưu ý rằng, việc sắp xếp bộ máy hành chính còn ảnh hưởng trực tiếp đến đội ngũ cán bộ văn hóa. Các trung tâm bảo tồn bị sáp nhập, nhân sự thay đổi, nhiều chuyên gia giàu kinh nghiệm có thể nghỉ hưu hoặc chuyển công tác, dẫn đến đứt gãy tri thức bản địa. Trong khi đó, như PGS.TS Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh, “tu bổ di tích không chỉ là kỹ thuật, mà là hành vi văn hóa cần đến sự hiểu biết, cảm xúc và sự gắn bó lâu dài”.
Cần chiến lược liên vùng để giữ bản sắc
 |
| Lễ rước truyền thống tại một di tích lịch sử – nét văn hóa đặc trưng dễ bị lu mờ nếu thiếu chiến lược liên vùng trong bảo tồn di sản sau sáp nhập. |
Dù đối mặt với không ít khó khăn, quá trình sáp nhập tỉnh thành cũng mở ra cơ hội để đổi mới tư duy quản lý di sản theo hướng hiện đại, hiệu quả và bền vững hơn. PGS.TS Bùi Hoài Sơn đề xuất thay vì tiếp tục duy trì cách quản lý di sản theo địa giới hành chính, nên chuyển sang tư duy quản lý theo cụm giá trị văn hóa – tức là tổ chức hệ thống bảo tồn dựa trên không gian sinh thái, văn hóa hoặc tuyến du lịch. Mô hình này sẽ giúp hình thành bản đồ di sản liên vùng, kết nối các điểm đến thành chuỗi giá trị xuyên tỉnh, tạo sức hấp dẫn mới cho du lịch văn hóa. Một di sản khi đó không còn đơn độc trong phạm vi hành chính cũ, mà trở thành mắt xích quan trọng trong thương hiệu văn hóa liên vùng.
Để hiện thực hóa tư duy này, cần một chiến lược bảo tồn toàn diện, trong đó việc cập nhật hồ sơ di sản là yêu cầu bắt buộc. Điều chỉnh địa danh không chỉ dừng ở việc sửa địa chỉ, mà phải có phần chú thích rõ ràng về tên cũ – tên mới, quá trình sáp nhập và giá trị lịch sử của địa danh cũ. Đây chính là cách lưu giữ “ký ức vùng đất” bên trong từng di sản, giúp thế hệ sau hiểu rõ bối cảnh văn hóa đã từng tồn tại.
Truyền thông cũng là một yếu tố quan trọng không thể thiếu. Khi tên địa phương thay đổi, nếu không có chiến lược quảng bá phù hợp, giá trị nhận diện của di sản có thể bị suy giảm. Những tên gọi như nhã nhạc cung đình Huế, quan họ Bắc Ninh, đờn ca tài tử Nam Bộ… đã in sâu trong tâm trí công chúng, gắn với địa danh cụ thể. Việc gắn những di sản ấy với đơn vị hành chính mới – nơi chưa có bản sắc văn hóa rõ nét – có thể gây nhầm lẫn hoặc làm lu mờ bản sắc vốn có.
Tuy vậy, nếu được triển khai đúng cách, đây lại là cơ hội lý tưởng để đổi mới cách tiếp cận công chúng. Không nên xóa bỏ tên cũ, mà cần giữ lại như “địa chỉ văn hóa” trong lòng tỉnh mới. Từ đó, tạo ra “câu chuyện lớn” hấp dẫn hơn – nơi một vùng văn hóa sở hữu nhiều di sản độc đáo cùng tỏa sáng. Các tuyến du lịch văn hóa xuyên địa bàn, lễ hội quy mô vùng, sản phẩm truyền thông kể chuyện lịch sử địa danh một cách sáng tạo… có thể là những hình thức tiếp cận hiệu quả.
Một yếu tố then chốt chính là sự tham gia của cộng đồng địa phương trong quá trình tái cấu trúc. Người dân chính là chủ thể văn hóa và là người lưu giữ truyền thống. Nếu thiếu đi tiếng nói của họ, mọi nỗ lực bảo tồn rất dễ rơi vào hình thức. PGS.TS Bùi Hoài Sơn khẳng định: “Nếu chúng ta biết trân trọng sự khác biệt, biết lắng nghe lịch sử, biết đầu tư cho từng giá trị riêng biệt của di sản văn hóa, thì sáp nhập tỉnh thành có thể trở thành một cơ hội hiếm có để liên kết di sản, làm phong phú bản sắc vùng, xây dựng những bản đồ văn hóa sống động hơn”. Từ đó, không chỉ tạo dựng “thương hiệu di sản” có tầm khu vực, quốc gia, mà còn góp phần khẳng định vị thế của Việt Nam trên bản đồ văn hóa thế giới.
