Thực trạng của lễ hội ngày nay
 |
| Bên cạnh những đánh giá tích cực thì thực tế cho thấy, tại một số địa phương lễ hội vẫn bị biến tướng. |
Thời cổ truyền, lễ hội là một sự kiện gia tăng tính cố kết cộng đồng làng xã với sợi dây bền chặt là văn hóa tâm linh tín ngưỡng. Bên cạnh đó, đây cũng là cơ hội giao lưu văn hóa, thương mại của người dân tứ xứ. Thế nên nhiều lễ hội có tổ chức những hình thức vui chơi giải trí đi kèm, gắn bó với sinh hoạt tín ngưỡng chung.
Các lễ hội cổ truyền thường sinh hoạt theo chu kỳ cây trồng và chu kỳ cộng đồng, biểu hiện hình thái tôn giáo, tín ngưỡng dân gian ở từng vùng miền. Các hội thường gắn bó với từng địa danh cụ thể hay những thiết chế tâm linh xác định như đình, đền, chùa... Dù muôn hình vạn trạng, nhưng tựu trung các lễ hội đều được xem như lễ thức tín ngưỡng thể hiện nguyện ước của cộng đồng dân sinh cầu mong một cuộc sống ấm no hạnh phúc.
TS. Trần Hữu Sơn - Viện trưởng Viện Nghiên cứu Văn hóa dân gian cho biết, những năm gần đây, công tác quản lý và tổ chức lễ hội trong cả nước đã có những chuyển biến tích cực từ Trung ương đến địa phương. Nhiều người dân đi du Xuân, lễ chùa văn minh, tiết kiệm, phù hợp với truyền thống văn hóa và phong tục, tập quán của dân tộc. Cũng ít dần cảnh chen lấn, xô đẩy, đốt hương, vàng mã không đúng quy định. Hiện tượng người đi lễ chùa nhét tiền lẻ vào tượng Phật, Thánh hay thả xuống hồ, giếng nước ở sân đình, chùa... rồi cướp vật thiêng dẫn đến va chạm, mâu thuẫn làm méo mó lễ hội cũng giảm đáng kể. Đó là điều rất đáng mừng.
Bên cạnh những đánh giá tích cực thì thực tế cho thấy, tại một số địa phương lễ hội vẫn bị biến tướng, Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam cho biết, bản sắc văn hóa trong mỗi lễ hội, sau nhiều chục năm đứt quãng, hiện tượng "tam sao thất bản" hay bắt chước lẫn nhau, cũ mới lẫn lộn là điều khó tránh khỏi. Hiện nay, ở nhiều nơi, từ trang phục, cờ quạt, đoàn rước... đến các trình thức nghi lễ, nhạc lễ thường được đánh giá là khá nhạt nhòa. Ví như nhạc lễ tế đình vốn là thành phần quan trọng trong các nghi thức, sau nửa thế kỷ vắng bóng nay cũng không còn được bao nhiêu phần tinh hoa.
Trong quá khứ, đây vốn là một thể loại cổ nhạc độc lập, có tính nghệ thuật khá cao. Ngày nay trong nhiều hội làng, có những dàn nhạc chỉ còn thuộc mỗi bài Lưu Thủy và dùng suốt cả buổi lễ. Bên cạnh sự mai một, tâm lý "phát triển", "cải biên, cải tiến" làm mới theo thời cuộc kiểu "hiện đại hóa" cũng ảnh hưởng sâu nặng đến hình hài lễ hội thời nay.
Cũng cần thấy rằng hiện có không ít lễ hội đã bị mai một, bị biến dạng, yếu tố truyền thống bị xóa nhòa và bản sắc nhạt phai. Dễ thấy nhất là gần đây, vào mỗi dịp đầu xuân, dư luận lại “nóng” lên trước những hành vi phản cảm tại một số lễ hội như cướp lộc, cướp phết, cướp hoa tre, cướp ấn dẫn đến cảnh chen lấn, giẫm đạp, ẩu đả. Không ít tục lệ được cho là không còn phù hợp với cuộc sống đương đại như tục chém lợn ở làng Ném Thượng (Bắc Ninh), tục đập đầu trâu tại lễ hội Cầu trâu (Phú Thọ) hay lễ rước “tàng thinh” trong lễ hội Ná Nhèm (Lạng Sơn)...
TS. Trần Hữu Sơn đưa ra dẫn chứng: "Múa xòe hay còn gọi là múa cầm tay, là một nét sinh hoạt văn hóa đặc sắc, có từ lâu đời trong cộng đồng người Thái Tây Bắc, được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Vào mỗi dịp lễ, tết hay ngày vui của dòng họ, bản làng…, vòng xòe thường được tổ chức như một nghi lễ dân gian để đón mừng. Thế mà có đợt người ta định tổ chức sự kiện làm một vòng xòe lên tới cả nghìn người, nhưng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng không đồng ý. Tôi thấy không đồng ý là đúng, vì một vòng xòe của một cộng đồng, một bản làng chỉ lên tới trăm người thôi chứ nghìn người thì còn gọi gì là vòng xòe nữa?".
Như tại Lễ hội Đúc Bụt ở Vĩnh Phúc, có tục cướp vật thiêng, nhưng người ta đã làm hơi thái quá so với nghi thức truyền thống. Cụ thể, sau khi làm lễ, chủ tế thường tiến hành lấy những chiếu khỏi 3 ông bụt (do 3 thanh niên đóng), tung ra ngoài để “tản chiếu phát lộc”. Trước kia, quan niệm dân gian cho rằng, người nào “cướp” được manh chiếu cói dùng chụp lên người các “bụt” thì trong năm mới sẽ sinh con trai. Vì vậy, rất đông người ra sức giành bằng được ít nhất một mảnh chiếu. Đã có không ít hiện tượng lộn xộn diễn ra.
Để tránh tình trạng này, Ban tổ chức lễ hội năm nay tiến hành chia nhỏ các manh chiếu phát cho mọi người. Tuy nhiên, do nhu cầu của người xin quá lớn, nên vẫn không tránh khỏi việc tranh giành, thậm chí lôi kéo không đẹp mắt. Nhưng sẽ có người hỏi, vì sao ngày xưa ít có những cảnh tranh giành như thế?
Thực ra, vật thiêng tại các lễ hội ngày xưa được các làng bố trí đáp ứng cho nhu cầu của người làng đó, nhưng hội làng bây giờ mở rộng ra thành hội của vùng, hội du lịch có hàng vạn người tham gia, nhiều người tham gia tranh cướp vật thiêng thì làm sao quản lý được.
Chung tay bảo vệ, giữ tính thiêng của lễ hội
 |
| Khi hòa mình vào không gian của lễ hội thì chúng ta phải hiểu tính nguyên gốc của lễ hội đó. |
Một số nơi các nghi thức truyền thống bị lấn át bởi những chương trình biểu diễn hoành tráng nhưng thiếu chiều sâu văn hóa. TS. Trần Hữu Sơn bày tỏ: "Chúng ta cần phải phân biệt lễ hội truyền thống và lễ hội đang chuyển biến mà nhiều nơi gọi là fetival để đáp ứng nhu cầu khuếch trương thương hiệu du lịch cho địa phương đó. Bởi nói lễ hội thì "lễ" phải có nghi thức và vật cúng. Còn các sự kiện mà chỉ có hội với các trò chơi, chương trình văn nghệ, ẩm thực... thì người ta gọi là festival hoặc ngày hội thôi. Nếu lễ hội thì về cơ bản phải giữ được tính nguyên gốc đó là di sản văn hóa truyền thống, mà đã là di sản thì không quảng bá như vậy".
"Tôi đi rất nhiều lễ hội, mỗi lễ hội lại có một nét đẹp riêng, chắt lọc ra từ cuộc sống ngàn đời. Có thể hiểu lễ hội ở Việt Nam là những sự kiện văn hóa mang tính cộng đồng được tổ chức nhằm tưởng nhớ công đức tổ tiên, các vị anh hùng dân tộc hoặc mang ý nghĩa cầu may mắn, bình an. Trong đó, "lễ" là những hành vi biểu hiện sự tôn kính của con người với thần linh, gửi gắm những ước mơ chính đáng của họ. Còn "hội" là sinh hoạt văn hóa, nghệ thuật của cộng đồng địa phương diễn ra sau phần lễ.
Khi hòa mình vào không gian của lễ hội thì chúng ta phải hiểu tính nguyên gốc của lễ hội đó như thế nào để trải nghiệm, lan tỏa cũng như góp phần gìn giữ nét đẹp văn hóa truyền thống. Trong lễ hội, phần nghi lễ cực kỳ quan trọng, quy định giá trị của lễ hội, nhu cầu của lễ hội là gì? Giá trị đó bất biến, không nên cải biên, cải tiến làm lệch lạc tính nguyên gốc. Như tôi đã nói ở trên, nếu thay đổi theo xã hội hiện đại thì lúc đó không gọi là lễ hội truyền thống nữa mà gọi là festival hay lễ hội du lịch. Nguyên tắc của lễ hội phải là bảo tồn, trong đó có bảo tồn nguyên vẹn. Nếu các lễ hội đã bị mất đi tính nguyên gốc thì nó sẽ mang một ý nghĩa khác", TS. Trần Hữu Sơn chia sẻ.
Đôi khi lễ hội có thể được sáng tạo thêm dựa trên nền tảng của truyền thống để tạo nên dấu ấn văn hóa của thế hệ mới, nhưng như thế không có nghĩa là “vay mượn” những điều không phù hợp, xa lạ với nếp cũ bởi đó chính là làm sai lệch lễ hội truyền thống. Hơn ai hết, chủ thể - cộng đồng dân cư ở nơi sở hữu lễ hội hiểu rõ về nhân vật mà mình thờ cúng, về nghi thức cần có và quy trình thực hành... Cũng chính vì vậy mà cộng đồng chủ thể đóng vai trò quan trọng trong việc bảo đảm cho lễ hội diễn ra đúng bài bản mà vẫn an toàn.
Để bảo tồn và phát huy giá trị của các lễ hội truyền thống, cần có sự chung tay giữa cơ quan quản lý nhà nước - nhà nghiên cứu - cộng đồng chủ thể. Song song với đó, cần làm tốt công tác nghiên cứu, kiểm kê, nhận diện di sản, tăng cường tuyên truyền nhằm giúp cộng đồng tự nhận thức về trách nhiệm của mình. Thực tế cho thấy, lễ hội sẽ luôn được giữ gìn và trao truyền nếu cộng đồng chủ thể hiểu rõ và yêu di sản. Đó chính là yếu tố cơ bản cần có để mạch nguồn truyền thống chảy mãi theo thời gian.
Để quản lý tốt lễ hội, không nên coi đó là nhiệm vụ chỉ của ngành Văn hóa, mà là công việc chung của toàn xã hội. Muốn tiếp nối truyền thống thì phải bắt đầu từ thế hệ trẻ, bởi một xã hội không có sự kế thừa sẽ không thể phát triển đúng hướng.
Ở đây là sự kế thừa văn hóa truyền thống, tiếp nhận văn minh để tạo ra sự dung hòa, phù hợp với hiện tại và hướng tới tương lai. Dòng chảy văn hóa luôn chuyển động không ngừng, lễ hội cũng không nằm ngoài vòng quay ấy. Thực tế đó đòi hỏi tư duy của các nhà quản lý cũng phải vận động theo để có những cách xử lý phù hợp với quy luật phát triển
