Chuyển đổi mô hình gần 7.000 chợ truyền thống: Bài toán "giữ hồn" đô thị giữa cơn lốc hiện đại hóa

Bộ Công Thương đang tích cực chuẩn bị trình Thủ tướng Chính phủ đề án chuyển đổi gần 7.000 chợ truyền thống trên phạm vi cả nước sang mô hình cửa hàng tiện ích hoặc trung tâm thương mại hiện đại. Ảnh Minh Phương

Tại một sự kiện mới đây, ông Trần Hữu Linh, Cục trưởng Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước (Bộ Công Thương), đã đưa ra những nhận định quan trọng về tương lai của ngành bán lẻ Việt Nam. Ông nhấn mạnh vai trò ngày càng không thể thay thế của hệ thống trung tâm thương mại, siêu thị và các cửa hàng tiện ích trong việc định hướng hành vi mua sắm của người dân, nâng cao chất lượng dịch vụ và đóng góp tích cực vào tăng trưởng kinh tế. Đây được xác định là một trong những trụ cột then chốt trong Chiến lược phát triển thị trường bán lẻ Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn 2050 mà Thủ tướng Chính phủ vừa phê duyệt.

Trên cơ sở định hướng chiến lược này, Bộ Công Thương đang tích cực chuẩn bị trình Thủ tướng Chính phủ đề án chuyển đổi gần 7.000 chợ truyền thống trên phạm vi cả nước sang mô hình cửa hàng tiện ích hoặc trung tâm thương mại hiện đại. Mục tiêu cốt lõi của đề án là cải thiện hạ tầng thương mại vốn đang xuống cấp, nâng cao trải nghiệm mua sắm cho người tiêu dùng và thúc đẩy thị trường bán lẻ phát triển theo hướng văn minh, cạnh tranh hơn. Tuy nhiên, từ chủ trương đến thực tế là cả một chặng đường dài với nhiều trăn trở từ chính những người trong cuộc.

Từ "thời hoàng kim" đến cuộc chiến sinh tồn của tiểu thương

Thực tế ghi nhận tại nhiều địa phương cho thấy một bức tranh khá ảm đạm của chợ truyền thống. Trong khi các mô hình bán lẻ hiện đại như siêu thị, cửa hàng tiện lợi và các sàn thương mại điện tử đang bùng nổ và thu hút mạnh mẽ giới trẻ, thì chợ truyền thống lại đang đối mặt với tình trạng xuống cấp về cơ sở vật chất và sự thờ ơ của người tiêu dùng. Chỉ tính riêng tại TP.HCM sau quá trình mở rộng, số lượng chợ truyền thống đã lên đến con số 500, nhưng nghịch lý là phần lớn trong số đó đều rơi vào cảnh "chợ chiều" vắng khách.

Câu chuyện tại chợ Thủ Đức là một ví dụ điển hình cho sự thoái trào này. Từng được biết đến là một trong những ngôi chợ lâu đời và sầm uất bậc nhất của TP Thủ Đức cũ, nay không khí ế ẩm bao trùm lên khắp các gian hàng. Ngoại trừ khu vực bán thực phẩm tươi sống vẫn duy trì được hoạt động tương đối ổn định do nhu cầu thiết yếu hàng ngày, các dãy hàng kinh doanh quần áo, giày dép, đồ gia dụng lại rơi vào cảnh đìu hiu, vắng lặng đáng báo động. Nhiều tiểu thương than thở rằng có những ngày mở cửa từ sáng sớm đến chiều muộn mà chỉ bán được vài món hàng giá trị nhỏ, thậm chí có ngày doanh thu bằng không. Trước áp lực chi phí mặt bằng và thuế phí, không ít sạp hàng đã buộc phải treo bảng sang nhượng, chấp nhận rời bỏ nơi từng là "nồi cơm" của cả gia đình.

Chia sẻ về tình cảnh khó khăn này, bà Nguyễn Thu Thủy, một chủ sạp giày dép lâu năm tại chợ Thủ Đức cho biết, kể từ sau đại dịch COVID-19, sức mua đã giảm sút một cách rõ rệt. Tâm lý e ngại của tiểu thương bao trùm khi không ai dám mạnh dạn nhập hàng mới vì sợ tồn kho, trong khi khách hàng thì ngày một thưa vắng. "Tôi từng thử tìm hướng đi mới bằng cách đăng sản phẩm lên Facebook để bán online nhưng chẳng ai hỏi mua. Người tiêu dùng giờ đây đã quá quen thuộc với việc đặt hàng trên các sàn thương mại điện tử với nhiều ưu đãi và giao hàng tận nơi, sự cạnh tranh là quá lớn. Giờ chúng tôi chỉ còn cách cầm cự, bán được tới đâu hay tới đó", bà Thủy chia sẻ đầy lo lắng.

Không riêng gì chợ Thủ Đức, tình trạng này cũng đang diễn ra phổ biến ở nhiều khu chợ nổi tiếng khác. Bà Bùi Thu Thảo, tiểu thương tại chợ Nguyễn Tri Phương, bùi ngùi nhớ lại giai đoạn cao điểm trước dịch. Khi đó, sáng nào sạp hàng của bà cũng đông nghẹt người mua kẻ bán, thậm chí bà phải thuê thêm 2-3 nhân viên phụ việc mới xuể. Còn hiện tại, mọi thứ đã thay đổi hoàn toàn. Hàng hóa bày ra rồi lại cất vào, khách mua chỉ lác đác vài người. Theo bà Thảo, nguyên nhân chính nằm ở sự thay đổi trong hành vi người tiêu dùng: "Khách hàng hiện nay có thói quen so sánh giá rất kỹ giữa chợ, các cửa hàng tiện ích và các nền tảng online. Chính vì vậy, việc chốt đơn hàng tại chợ trở nên khó khăn hơn nhiều so với trước kia".

Thẳng thắn nhìn nhận vấn đề, TS Đào Cẩm Thủy, Giảng viên Trường Đại học Kinh tế - ĐHQG Hà Nội, cho rằng việc nhiều chợ truyền thống kinh doanh ế ẩm, tiểu thương bỏ chợ vì thua lỗ là thực tế không thể phủ nhận. Nguyên nhân sâu xa xuất phát từ sự dịch chuyển mạnh mẽ trong thói quen của người tiêu dùng, chuyển từ mua sắm trực tiếp sang mua hàng online, hoặc lựa chọn các không gian hiện đại, sạch sẽ như trung tâm thương mại, siêu thị mini. Do đó, việc Bộ Công Thương nghiên cứu mô hình chuyển đổi gần 7.000 chợ truyền thống là bước đi cần thiết và phù hợp với xu thế. Tuy nhiên, bà Thủy cũng nhấn mạnh, để triển khai hiệu quả, cần phải có một lộ trình bài bản và sự sàng lọc kỹ lưỡng, tránh làm ồ ạt.

Hiện đại hóa nhưng không "số hóa" cảm xúc: Lời giải từ góc nhìn chuyên gia

Mặc dù đối mặt với nhiều sức ép, nhưng theo ông Hoàng Tùng, Chủ tịch F&B Investment, chợ truyền thống tại các đô thị lớn vẫn chưa hề "tụt hậu hoàn toàn" như nhiều người lầm tưởng. Ông khẳng định vai trò của chợ vẫn rất rõ rệt và khó thay thế: đó là nơi cung cấp thực phẩm tươi sống với mức giá phải chăng, vị trí thuận lợi ngay gần khu dân cư và đặc biệt là mang lại trải nghiệm giao tiếp trực tiếp đầy tính nhân văn giữa người bán và người mua. Mối quan hệ thân thiết, lâu năm này là đặc trưng mà các nền tảng online hay siêu thị công nghiệp khó có thể sao chép được, đặc biệt là tại các khu vực nông thôn.

Tuy nhiên, ông Tùng cũng thừa nhận hiệu quả kinh doanh của chợ đang suy giảm do tệp khách hàng trẻ ngày càng chuộng sự tiện lợi, minh bạch của siêu thị mini và thương mại điện tử - nơi không cần mặc cả và có hóa đơn rõ ràng. Thêm vào đó, vấn đề an toàn thực phẩm và sự lỏng lẻo trong quản lý vệ sinh môi trường ở nhiều chợ truyền thống cũng là rào cản lớn khiến nhiều gia đình hiện đại quay lưng.

Từ thực tế đó, ông Hoàng Tùng cho rằng chủ trương hiện đại hóa chợ là hướng đi đúng đắn, nhưng cần xác định rõ trọng tâm. Việc hiện đại hóa cần tập trung vào các yếu tố cốt lõi như: kiểm soát chặt chẽ nguồn gốc hàng hóa, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm, chuẩn hóa hệ thống phòng cháy chữa cháy, lối thoát hiểm và vệ sinh môi trường. "Không nên lấy mô hình trung tâm thương mại làm chuẩn mực để áp đặt lên chợ truyền thống", ông Tùng cảnh báo. Ông dẫn chứng các trường hợp thất bại trong quá khứ như chợ Hàng Da hay chợ Hôm tại Hà Nội, sau khi được chuyển đổi theo hướng "trung tâm thương mại hóa", tiểu thương đã rời bỏ chợ khá nhiều do mất đi khách quen và chi phí quá cao.

Đồng quan điểm về việc cần thận trọng trong cách thức chuyển đổi, ông Đỗ Duy Thanh, Chuyên gia Tư vấn chiến lược và vận hành chuỗi bán lẻ, đưa ra những phân tích sâu sắc về yếu tố con người. Ông cho biết, qua quá trình tư vấn cho các tiểu thương, ông nhận thấy sự phân hóa mạnh mẽ. Một nhóm nhỏ đã chủ động thích nghi, làm quen với chuyển khoản, bán hàng qua Zalo, Facebook, ghi chép doanh thu bằng điện thoại và sử dụng dịch vụ giao hàng. Tuy nhiên, phần đông còn lại vẫn mang tâm lý thụ động, "bán được ngày nào hay ngày đó".

Ông Thanh nhấn mạnh: "Chợ truyền thống không chỉ là nơi mua bán hàng hóa đơn thuần mà còn là điểm giao lưu văn hóa, nơi thể hiện mối quan hệ cộng đồng và tính linh hoạt rất đặc trưng của giao thương truyền thống". Do đó, chiến lược chuyển đổi đúng đắn là phải chuẩn hóa hạ tầng ở "phía sau quầy" chứ không phải "số hóa mọi thao tác phía trước quầy". Cụ thể, các yếu tố như vệ sinh, an toàn thực phẩm, hệ thống kho lạnh bảo quản, xử lý nước thải, phòng cháy chữa cháy và truy xuất nguồn gốc hàng hóa đều phải được thực hiện thật nghiêm ngặt và hiện đại. Nhưng ở "phía trước quầy" - nơi giao tiếp trực tiếp với khách hàng, cần phải giữ được nhịp điệu mua bán truyền thống, giữ được sự xởi lởi, nồng nhiệt của người bán. Nếu chuyển đổi mà biến tiểu thương thành những người thao tác máy móc, xa lạ với khách hàng thì văn hóa chợ sẽ mất đi trước cả khi hạ tầng kịp nâng cấp.

Bàn về câu chuyện khai thác du lịch từ chợ truyền thống, các chuyên gia đều cho rằng cần có cách tiếp cận tinh tế. Ông Đỗ Duy Thanh đề xuất mô hình "hai lớp" để phát triển bền vững: một lớp giữ nguyên chức năng chợ dân sinh phục vụ nhu cầu hàng ngày của cư dân; một lớp được chọn lọc để phát triển trải nghiệm ẩm thực, đặc sản dành cho du khách. Hai lớp này phải bổ trợ cho nhau chứ không được triệt tiêu nhau. Nếu "du lịch hóa" một cách đại trà sẽ rất dễ dẫn đến hệ quả tiêu cực: giá cả bị đẩy lên cao, tiểu thương mất khách quen địa phương và chợ biến thành nơi "tham quan" hơn là mua bán thực sự.

Đồng tình với quan điểm này, TS Đào Cẩm Thủy cho rằng chợ truyền thống luôn gắn liền với giá trị văn hóa và thói quen tiêu dùng của từng vùng miền. Những ngôi chợ như Đồng Xuân (Hà Nội), Bến Thành (TP.HCM), chợ nổi miền Tây hay các chợ phiên vùng cao... là những di sản vô giá để phát triển du lịch. Do đó, Nhà nước cần phân loại kỹ lưỡng đặc điểm, chức năng của từng loại chợ thay vì chuyển đổi đồng loạt sang trung tâm thương mại. Chúng ta hoàn toàn có thể học hỏi từ các quốc gia phát triển. Ví dụ như Pháp vẫn duy trì các chợ phiên bán đồ cũ (secondhand) để thúc đẩy tiêu dùng xanh; hay Nhật Bản với mô hình chợ hải sản cho phép du khách chọn lựa và thưởng thức tại chỗ. Đó là những hướng đi tạo nên bản sắc riêng biệt, giúp chợ Việt vừa hiện đại hóa, vừa giữ được "hồn" cốt vốn có.

Cuối cùng, để công cuộc chuyển đổi này thành công, bên cạnh việc đầu tư hạ tầng, yếu tố con người là then chốt. Cơ quan chức năng cần phối hợp chặt chẽ với ban quản lý chợ để tổ chức đào tạo, nâng cao năng lực cho tiểu thương về kỹ năng phục vụ khách hàng, ứng dụng công nghệ trong bán hàng và xây dựng thương hiệu. Chỉ khi biến chợ truyền thống thành khu giao dịch thương mại sầm uất, an toàn nhưng vẫn đậm đà bản sắc văn hóa, chúng ta mới có thể đảm bảo sinh kế bền vững cho hàng triệu tiểu thương và giữ lại được một phần ký ức đẹp đẽ của đô thị Việt Nam.

Sức mua tại chợ truyền thống giảm sâu, tiểu thương ngao ngán

Cần làm gì để hiện đại hóa hệ thống chợ truyền thống?