 |
| Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Xuân Thắng, Ủy viên Bộ Chính trị, Giám đốc Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Chủ tịch Hội đồng Lý luận Trung ương phát biểu tại hội thảo. |
Vị thế cốt lõi của vấn đề quyền con người trong kỷ nguyên mới của dân tộc Việt Nam
Trong dòng chảy phát triển của dân tộc, vấn đề phát huy nhân tố con người, lấy con người là trung tâm, tôn trọng, bảo đảm và bảo vệ quyền con người, quyền công dân tiếp tục được khẳng định với vị thế cốt lõi. Quyền con người là trung tâm của mọi chiến lược phát triển quốc gia, là nguyên tắc, mục tiêu tối thượng, và đồng thời là động lực nội sinh mạnh mẽ nhất của công cuộc đổi mới toàn diện đất nước, đặc biệt trong kỷ nguyên mới của dân tộc.
Thời điểm hiện tại hết sức có ý nghĩa khi Việt Nam lần thứ ba được Đại hội đồng Liên hợp quốc bầu làm thành viên Hội đồng Nhân quyền nhiệm kỳ 2026-2028 với số phiếu kỷ lục (180/190), khẳng định vị thế, uy tín và những cam kết nhất quán của Nhà nước Việt Nam trong thúc đẩy và bảo vệ các giá trị quyền con người. Song song đó, Đề án “Đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân” (Quyết định số 1309/QĐ-TTg) đã và đang gặt hái nhiều kết quả tích cực, đánh dấu những bước tiến đột phá trong nâng cao nhận thức và hình thành văn hóa nhân quyền ở nước ta.
Sự hội tụ của hai sự kiện lớn-một ở bình diện quốc tế và một ở bình diện quốc gia-cùng với tiến trình chính trị trọng đại chuẩn bị cho Đại hội XIV của Đảng tạo nên một thời điểm vàng, một cơ hội chín muồi để chúng ta cùng nhau nhìn lại, đánh giá khách quan, tổng kết một cách nghiêm túc, toàn diện và kiến tạo những định hướng chiến lược mới cho công tác nghiên cứu, giáo dục, tôn trọng, bảo đảm và bảo vệ quyền con người trong kỷ nguyên mới của dân tộc Việt Nam.
Bối cảnh và những yêu cầu đặt ra đối với công tác nghiên cứu, bảo đảm, bảo vệ quyền con người
Thế kỷ XXI, nhân loại chứng kiến những biến đổi kinh tế, địa-chính trị và công nghệ sâu sắc, nơi quyền con người ngày càng trở thành thước đo của văn minh và tiêu chuẩn phát triển bền vững. Các thách thức toàn cầu phi truyền thống như khủng bố, xung đột vũ trang, chiến tranh công nghệ cao, khủng hoảng năng lượng, biến đổi khí hậu, di cư tự do, an ninh mạng và sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo (AI) đang định hình lại nội hàm quyền con người. Bên cạnh các quyền truyền thống như quyền sống, quyền tự do và quyền phát triển, kỷ nguyên số đặt ra nhiều quyền mới: Quyền bảo vệ dữ liệu cá nhân, quyền được lãng quên, quyền tiếp cận công nghệ công bằng và quyền được bảo vệ khỏi thông tin sai lệch. Đây là các vấn đề có tính toàn cầu, phức tạp, đòi hỏi cách tiếp cận mới của mọi quốc gia.
Đối với Việt Nam, bối cảnh thế giới và trong nước với nhiều biến động đan xen tiếp tục đặt ra những yêu cầu mới. Sau gần 40 năm đổi mới, đời sống vật chất-tinh thần của nhân dân được cải thiện, các quyền con người và quyền công dân ngày càng được mở rộng và bảo đảm thực chất. Tuy vậy, tiến trình phát triển nhanh và hội nhập sâu rộng cũng xuất hiện những thách thức về công bằng xã hội, chênh lệch vùng miền, già hóa dân số, an ninh mạng, an sinh xã hội và chất lượng thể chế-những vấn đề cần được giải quyết bằng tư duy đổi mới và các giải pháp hiệu quả.
Trong bối cảnh đó, việc triển khai mô hình chính quyền địa phương 2 cấp theo phương châm liêm chính, kiến tạo, phục vụ người dân và doanh nghiệp đang mở ra nhiều cơ hội, đồng thời đặt ra yêu cầu cao đối với việc bảo đảm quyền con người ngay tại cơ sở-nơi chính sách tác động trực tiếp đến đời sống hằng ngày của người dân. Do đó, xây dựng chính quyền liêm chính, phục vụ, giảm phiền hà và tiết kiệm chi phí không chỉ là cải cách hành chính, mà còn là hình thức hiện thực hóa quyền con người một cách thực chất, thể hiện rõ tính ưu việt của nền dân chủ xã hội chủ nghĩa.
Định hướng chiến lược trong công tác nghiên cứu, giáo dục, bảo đảm và bảo vệ quyền con người trong kỷ nguyên mới của dân tộc
Thứ nhất, về công tác nghiên cứu lý luận về quyền con người.
Thúc đẩy nghiên cứu lý luận về quyền con người phải khởi nguồn từ các giá trị văn hóa dân tộc cốt lõi, từ đạo lý “lấy dân làm gốc” truyền thống của dân tộc Việt Nam, đồng thời chủ động tiếp thu có chọn lọc và vận dụng sáng tạo các giá trị nhân quyền phổ quát. Tinh thần này được nhân lên qua lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Nếu nước độc lập mà dân không hưởng hạnh phúc, tự do thì độc lập cũng chẳng có nghĩa lý gì”, vốn là kim chỉ nam cho cả tư duy lý luận lẫn hành động thực tiễn. Cần tiếp tục tổng kết thực tiễn, phát triển sáng tạo quan điểm của Chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và đường lối, chủ trương của Đảng về quyền con người, quyền công dân. Trọng tâm là làm rõ mối quan hệ biện chứng giữa quyền con người, quyền công dân với quyền lực nhà nước; quản lý, sử dụng và thực thi quyền lực nhà nước; giải quyết thấu đáo quan hệ giữa dân chủ và nhân quyền, giữa tự do cá nhân và trách nhiệm xã hội, nhằm xác lập sự hài hòa tối ưu giữa lợi ích cá nhân và lợi ích cộng đồng, lợi ích quốc gia, dân tộc, trong đó lợi ích quốc gia, dân tộc phải đặt lên hàng đầu.
Cần khẳng định và làm phong phú nội hàm, bản chất và định hướng xã hội chủ nghĩa của quyền con người ở Việt Nam - đó là những quyền gắn với các giá trị dân chủ, tự do, công bằng, bình đẳng xã hội, đoàn kết và nhân văn, quyền gắn với nghĩa vụ và trách nhiệm.
Đặc biệt, cần làm sáng tỏ những tư duy, nhận thức mới về chiến lược con người, về mô hình phát triển con người mới xã hội chủ nghĩa, phát huy mạnh mẽ vai trò và giá trị của quyền con người xã hội chủ nghĩa, tạo động lực đột phá để phát triển đất nước, như tư tưởng chỉ đạo sâu sắc của Tổng Bí thư Tô Lâm trong thư gửi Hội thảo khoa học quốc gia “Con người, quyền con người là trung tâm, mục tiêu, chủ thể và động lực phát triển đất nước”[1].
Trong bối cảnh chuyển đổi số, nghiên cứu cần có tầm nhìn xa, dự báo và đón đầu các xu hướng mới toàn cầu: Quyền bảo vệ dữ liệu cá nhân trên không gian mạng; quyền được bảo vệ khỏi sự thao túng của thông tin sai lệch; quyền sáng tạo trong môi trường số; quyền thụ hưởng thành quả công nghệ một cách công bằng. Những thách thức này không chỉ là vấn đề pháp lý mà còn mang tính đạo đức và chính trị sâu sắc, đòi hỏi nghiên cứu liên ngành và cơ chế quản lý thích ứng.
Thứ hai, về giáo dục quyền con người.
Giáo dục quyền con người chính là thực hiện quyền được giáo dục về quyền con người - con đường căn cơ, nền tảng và bền vững để phổ cập tri thức và xây dựng văn hóa nhân quyền trong xã hội. Đề án 1309/QĐ-TTg là bước đột phá lịch sử khi tích hợp nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục quốc dân một cách hệ thống và có lộ trình.
Mục tiêu giáo dục không chỉ truyền đạt kiến thức pháp luật mà còn bồi dưỡng phẩm chất nhân văn: Nuôi dưỡng lòng khoan dung, tôn trọng sự khác biệt và ý thức trách nhiệm công dân. Do đó, phương pháp giáo dục cần chuyển từ truyền thụ một chiều sang đối thoại, tương tác, trải nghiệm và học qua tình huống thực tiễn, để người học “hiểu để hành động”, “biết để bảo vệ” và “học để cùng chung sống” trong xã hội dân chủ, công bằng, văn minh và thượng tôn pháp luật. Khi đạt được điều đó, tôn trọng, bảo đảm và bảo vệ quyền con người sẽ trở thành giá trị cốt lõi trong văn hóa ứng xử của dân tộc.
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, với vị trí trung tâm quốc gia về đào tạo cán bộ lãnh đạo, cần tiếp tục đi đầu trong nghiên cứu, giảng dạy và lan tỏa tri thức về nhân quyền, coi quyền con người là trục xuyên suốt trong giáo dục chính trị, đạo đức công vụ và quản trị nhà nước. Trước mắt cần triển khai nghiêm túc các kết luận của Thủ tướng tại Hội nghị toàn quốc về giáo dục quyền con người, trong đó xác định chương trình giáo dục quyền con người là chương trình chính thức của hệ thống giáo dục quốc dân; xây dựng môn học quyền con người là môn học độc lập trong các cơ sở giáo dục; hoàn thành việc đưa nội dung này vào các cơ sở giáo dục đại học trong năm học 2025-2026[2].
Thứ ba, về bảo đảm và bảo vệ quyền con người trên thực tiễn.
Bảo đảm, bảo vệ và thúc đẩy quyền con người là nhiệm vụ xuyên suốt của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Trong giai đoạn tới, cần tập trung các định hướng chiến lược sau:
(i) Hoàn thiện thể chế: cụ thể hóa các quyền được Hiến pháp 2013 ghi nhận thành cơ chế pháp lý có hiệu lực, hiệu quả, dễ tiếp cận và dễ thực thi; tăng cường trách nhiệm giải trình, minh bạch và liêm chính của bộ máy nhà nước, đặc biệt ở cấp chính quyền cơ sở; chuyển từ tư duy quản lý thuần túy sang quản trị, phục vụ và kiến tạo phát triển; tháo gỡ điểm nghẽn thể chế nhằm khơi thông nguồn lực cho đổi mới sáng tạo, phù hợp tinh thần Nghị quyết 66/NQ-TW ngày 30/4/2025 của Bộ Chính trị về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới.
(ii) Bảo đảm quyền con người trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa: bảo vệ quyền tài sản, quyền tự do kinh doanh, quyền việc làm, an sinh xã hội và quyền phát triển bền vững; xây dựng môi trường kinh doanh minh bạch, an toàn cho dân và doanh nghiệp; bảo vệ các nhóm dễ bị tổn thương trong chuyển đổi kinh tế theo tinh thần Nghị quyết số 68/NQ-TW ngày 4/5/2025 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân. Đặc biệt, trong bối cảnh chuyển đổi số, cần khẩn trương xây dựng một “hợp đồng xã hội số”, nơi Nhà nước, doanh nghiệp và người dân cùng chia sẻ trách nhiệm trong việc bảo vệ quyền riêng tư, dữ liệu cá nhân, an ninh mạng, và chống lại các hình thức tinh vi của “chủ nghĩa tư bản giám sát”[3].
(iii) Tăng cường bảo vệ quyền các nhóm yếu thế: Ưu tiên chính sách cho phụ nữ, trẻ em, người cao tuổi, người khuyết tật, đồng bào dân tộc thiểu số và người di cư; thiết kế biện pháp hỗ trợ cụ thể, nhằm loại bỏ rào cản văn hóa, xã hội và địa lý để đảm bảo cơ hội bình đẳng.
(iv) Phát huy vai trò xã hội: Khuyến khích vai trò giám sát, phản biện và lan tỏa giá trị nhân quyền của báo chí, tổ chức chính trị-xã hội, cộng đồng dân cư và từng công dân, góp phần xây dựng văn hóa chính trị-pháp lý nhân văn, dân chủ và thượng tôn pháp luật.
(v) Hợp tác quốc tế: Đẩy mạnh đối thoại, hợp tác quốc tế, đồng thời đấu tranh phản bác quan điểm xuyên tạc; quảng bá thành tựu bảo đảm quyền con người của Việt Nam; tôn trọng và thực hiện đầy đủ cam kết quốc tế; chủ động đóng góp vào thiết chế đa phương, hoàn thành tốt vai trò thành viên Hội đồng Nhân quyền Liên hợp quốc nhiệm kỳ 2026-2028.
Kết luận:
Kỷ nguyên phát triển mới của dân tộc Việt Nam diễn ra trong bối cảnh thế giới chuyển mình mạnh mẽ bởi cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 với những thay đổi có tính thời đại như chuyển đổi số, chuyển đổi xanh, chuyển đổi năng lượng và chuyển đổi nhân lực, đặt ra nhiều vấn đề mới, cấp bách về quyền con người. Nghiên cứu, giáo dục và bảo đảm, bảo vệ quyền con người, do vậy, là trách nhiệm chính trị, pháp lý và đạo đức của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội; đó cũng chính là chủ trương nhất quán của Đảng ta, thể hiện tính ưu việt của chế độ xã hội chủ nghĩa Việt Nam: Phát triển con người toàn diện là trung tâm; tôn trọng, bảo đảm quyền con người là nền tảng của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và giáo dục quyền con người là con đường tất yếu để xây dựng nền văn hóa chính trị hiện đại, dân chủ và nhân văn. Việt Nam kiên định mục tiêu phát triển vì con người, bao trùm và bền vững, "không để ai bị bỏ lại phía sau", bảo đảm mọi người dân được sống trong tự do, an toàn, hạnh phúc và được tôn trọng nhân phẩm.
[1] Giáo sư, Tiến sĩ Tô Lâm, Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng, thư gửi Hội thảo khoa học quốc gia con người, quyền con người là trung tâm, mục tiêu, chủ thể và động lực phát triển đất nước. Tại trang [https://hcma.vn/Pages/chi-tiet-tin.aspx?cm=6&ItemID=18485].
[2] Thông báo Số 1/TB-VPCP ngày 1/1/2025 của Văn phòng Chính phủ, Thông báo Kết luận của Thủ tướng Chính phủ tại Hội nghị toàn quốc về giáo dục quyền con người. Tại trang [https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Giao-duc/Thong-bao-1-TB-VPCP-2025-ket-luan-tai-Hoi-nghi-toan-quoc-ve-giao-duc-quyen-con-nguoi-638703.aspx]
[3] Shoshana Zuboff (2019), The Age of Surveillance Capitalism, Public Affairs, New York.
